Eleştirel Düşünme Nedir?
Eleştirel düşünme bir düşünceyi geliştirmek amacıyla gerçekleştirilen inceleme ve değerlendirme sanatıdır. Bilgileri değerlendiren bir düşünmedir.
Düşünme, tüm insanlığın gerçekleştirebildiği doğal bir durumdur. Ancak çoğu düşünme süreci, kendi hâline bırakılmış, amaçtan uzak, kısmi ve bozulmuş, basit düzeyde ve yeterli bilgiden uzak olarak gerçekleşmektedir. Eleştirel düşünme sorgulayıcı bir yaklaşımla olayları ve durumları ele alan, değerlendirme, yorum yapma ve karar verme becerilerini içeren bir düşünme türüdür.
Yadsınamaz bir önemi olan eleştirel düşünme; felsefe, eğitim, psikoloji gibi farklı disiplinlerin araştırma alanlarına dâhil edilmektedir. Felsefe, daha çok, sağlam bir düşünme etkinliği için düşünmenin yasalarına dikkat çekerken, psikoloji düşünmenin ne olduğu ve eğitim ise düşünme becerilerinin nasıl öğretilebileceğiyle ilgilenmektedir. Dolayısıyla, eleştirel düşünme kavramına ilişkin yaklaşımların farklılaşması nedeni ile eleştirel düşünme tanımları da farklılaşmaktadır. Tanımlardaki bu farklılaşma, eleştirel düşünmeyi yaratıcı düşünmeyle, rasyonel düşünmeyle, mantıklı düşünmeyle, problem çözmeyle benzer görme gibi hatalara neden olmaktadır.
Eleştirel düşünme ile diğer düşünme biçimleri arasında ortak noktalar olabilmektedir. Bazı düşünme biçimleri de eleştirel düşünme tarafından kapsanabilmekte ya da eleştirel düşünmeyi kapsayabilmektedir. Örneğin bilimsel düşünme, ağırlıklı olarak hipotez üretip bunların doğruluğunu sınamayı, eldeki verileri kullanarak çıkarımlar yapmayı içeren bir düşünme biçimidir ve eleştirel düşünmeyi de içermelidir. Öte yandan, yaratıcı düşünme için gereken beceriler, eleştirel düşünme için gereken becerilerin bir kısmından farklıdır. Eleştirel düşünmedeki amaçlılık, yaratıcı düşünmede yer almamaktadır.
“Critical” kelimesi; değerlendirme, yargılama, ayırt etme anlamlarını dile getiren Yunanca “kritikos” teriminden türetilmiş.
Eleştirel kavramının İngilizce karşılığı olan “critical” kelimesi, değerlendirme, yargılama, ayırt etme anlamlarını dile getiren Yunanca “kritikos” teriminden türetilmiş, Latince’ye “criticus” olarak geçmiş ve bu yolla diğer dillere yayılmıştır. Eleştirme, bir şeyi iyi ya da kötü yanlarıyla değerlendirme anlamına gelmektedir. Bu değerlendirme sadece düşünceye değil, aynı zamanda düşünme işlemine de ilişkindir.
Yani düşünen kişi değerlendirmesini sadece son ürün olan düşünce üzerine yapmaz. Düşünceye ulaşmada kullandığı tüm düşünme işlemlerini ve süreci de değerlendirir.
ELEŞTİREL DÜŞÜNME NEDİR?
Eleştirel düşünme, beceri ve strateji bileşimi olan bir düşünme biçimidir. Bu tür düşünme, belirli bir hedefe yönelik ve amaçlıdır. Uygulanması için de belirli becerilerin ve stratejilerin kazanımı ve kullanımı gerekmektedir. Kullanılan beceri ve stratejiler durağan değildir; farklı bağlam ve ortamlarda yeniden oluşturulmaları olasıdır.
Eleştirel düşünme yargılama, bilginin geliştirilmesi ve sorgulama olarak tanımlanmakta; ne yapılacağına, neye inanılacağına, karar vermeye odaklanmış yansıtıcı ve mantıklı düşünmeyi kapsayan bir yapı olarak ele alınmaktadır. Bunun yanında, eleştirel düşünmenin kapsamına bireyin varsayımları, gizli inanç, değer ve tutumları belirleme yeteneği de dâhil edilmektedir. Eleştirel düşünme, bireyin kendi düşüncesini şekillendirme ve değerlendirme sürecidir. Eleştirel düşünme, aşırı enformasyonun, yönlendirilmiş bilginin ve manipülasyonun, dezenformasyon, propaganda ile ikna etmeye çalışan çok fazla uyaranın olduğu dünyaya karşı bir savunmadır.
Eleştirel düşünme bilgiyi etkili bir şekilde kazanma, değerlendirme ve kullanma yeteneklerine ve eğilimlerine dayanmaktadır. Eleştirel düşünme “tutarlılık, birleştirme, uygulanabilme, yeterlilik ve iletişim kurabilme”yi kapsamaktadır. Tutarlılık, eleştirel düşünen bireyin düşüncedeki çelişkilerin farkına varması ve bu çelişkileri ortadan kaldırabilmesiyle ilgilidir. Birleştirme boyutundan eleştirel düşünen bireyin düşüncenin boyutları arasında ilişkiler kurabilmesi kastedilmektedir. Uygulanabilme boyutuna göre eleştirel düşünen birey düşüncelerini bir model üzerinde uygulayabilmelidir. Yeterlilik boyutu eleştirel düşünen bireyin, deneyimlerini ve ulaştığı sonuçları gerçekçi temellere dayandırabilmesini ifade etmektedir. İletişim kurabilme boyutunda ise eleştirel düşünen bireyin düşüncelerini etkili bir iletişimle, anlaşılır bir biçimde paylaşabilmesi söz konusudur.
Dewey’e göre eleştirel düşünme, aktif bir düşünme süreci, dikkatli bir değerlendirme, kanıtlarının ve sonuçlarının farkında olan bir düşünmedir. Doğrusal ve kapalı düşünmenin tersine, değişmeye ve kendi kendini düzeltmeye açık bir düşünme olarak dikkate alınmalıdır. Kendi kendini düzeltme, eylemin kontrolünü gerektirdiğinden, kontrollü bir düşünmedir.
Eleştirel düşünme durağan bir süreç ya da anlık bir girişim olarak görülmemelidir. Çünkü eleştirel düşünme aktiftir. Eleştirel düşünme her ne kadar bağlama dayalı olsa da, bağlam içinde bağımsızdır. Yeni fikirlere açıktır. Fikirlerin organizasyonu önemlidir. Fikirlere yaklaşım, düşüncenin temeli, temel sayıltıları, neden-sonuç ilişkileri, kanıt ve destekleyiciler, hepsi bir bütün içinde ele alınarak çözümlenmelidir.
Eleştirel düşünmeyi daha kapsamlı bir yaklaşımla ele alırsak, yukarıda sunumu yapılanlarının yanı sıra bir tutum olarak da dikkate alınmalıdır. Bireyler, gerekli bilgi ve beceriye sahip olsa da, tutumları eleştirel düşünmeyi desteklemezse, eleştirel düşünmeyi yaşamlarına yansıtamazlar.
Gürkaynak ve arkadaşlarının sentezlemesine göre eleştirel düşünme, bireylerin amaçlı olarak ve kendi kontrolleri altında yaptıkları, alışılmış olanın ve kalıpların tekrarının engellendiği, önyargıların, varsayımların ve sunulan her türlü bilginin sınandığı, değerlendirildiği, yargılandığı ve farklı yönlerinin, açılımlarının, anlamlarının ve sonuçlarının tartışıldığı, fikirlerin çözümlenip değerlendirildiği, akıl yürütme, mantık ve karşılaştırmanın kullanıldığı ve sonucunda belirli fikirlere, kuramlara veya davranışlara varılan düşünme biçimidir.
Eleştirel düşünmenin tanımının yanında, daha iyi anlaşılması için eleştirel düşünmenin ne olmadığına da yer vermenin katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Eleştirel düşünme, hata ve kusur arama amacıyla gerçekleştirilen negatif bir düşünme değildir. Başkalarının ve kendimizin iddia ya da kanaatlerini tarafsız ve önyargısız bir şekilde değerlendirmeyi gerektirmektedir. Eleştirel düşünme, insanların düşünmelerini aynılaştıran standart bir düşünme de değildir. Eleştirel düşünme, algıları, temel duygusal ihtiyaçları, değerleri farklı olan ve ikisi de eleştirel düşünmeyi kullanan iki insanın farklı düşüncelere sahip olmalarını mümkün kılar. Eleştirel düşünme, duyguları ortadan kaldırıp onların yerine geçmeye çalışmaz; insan duygularının yaşama anlam verdiğini bilir ve onları göz ardı etmez; sadece duygulardan hareketle acele ve rastgele kararlar verilmesini engeller. Eleştirel düşünme, benmerkezci veya toplum merkezci bir düşünme ya da bir inanç olmadığı gibi, bir bilimcilik de değildir. Yalnızca problem çözme değil, aynı zamanda problem bulmadır. Bu özellik, sosyal ve beşeri bilimler alanında dikkat çekmektedir.
Ayrıca lütfen bakınız:
Kaynak: ATA-AÖF, EĞİTİM FELSEFESİ, Yrd. Doç. Dr. Osman Yılmaz KARTAL
