Felsefe hakkında her şey…

Adam Smith

02.11.2019
3.047
Adam Smith

Adam Smith genellikle modern kapitalizmin babası olarak görülen İskoç düşünce insanıdır. Bu tanım bir dereceye kadar doğru olsa da hem oldukça basite indirgenmiş hem de tehlikeli bir şekilde yanıltıcıdır. Bir yandan, çok az sayıda kitabın Ulusların Zenginliğinin Doğası ve Nedenleri Üzerine Bir İnceleme kadar etkili olduğu bir gerçektir. İş bölümü ve serbest ticaret, mübadelede kişisel çıkarın önemi, devlet müdahalesinin sınırları, fiyat ve piyasanın genel yapısına ilişkin açıklamalarının tümü, iktisadın “modern”e geçiş sürecini ifade etmektedir. Öte yandan, Ulusların Zenginliği, çoğunlukla adlandırıldığı gibi, bir ekonomi kitabı değildir. Bu kitabın konusu felsefe, siyaset bilimi, tarih, ekonomi, antropoloji ve sosyolojinin çok daha geniş bir karışımı olan “politik ekonomi”dir. Serbest piyasanın rolü ve onu destekleyen laissez-faire (bırakınız yapsınlar) yapısı, daha geniş bir insani etkileşim ve sosyal tarih teorisinin yalnızca iki bileşenidir.

Adam Smith bir ekonomist değil, bir filozoftu. İlk kitabı Ahlaki Duygular Teorisi, ahlakı yöneten doğal ilkeleri ve insanların bunları bilme yollarını açıklamaya çalışmıştır. Smith’in bu iki kitabının nasıl bir araya geldiği, hem Smith çalışmalarındaki en tartışmalı konulardan biridir hem de onun piyasa ve genel olarak insan faaliyetleri hakkındaki argümanlarını anlamanın anahtarıdır. Tarihsel olarak bu süreç, “Adam Smith Problemi” olarak adlandırılan ve on dokuzuncu yüzyılın sonlarından itibaren az sayıda kendini Smith’e adamış akademisyen tarafından Smith’in iki kitabının birbiriyle uyumsuz olduğuna dair öne sürülen görüş nedeniyle daha da zorlaşmıştır. Bu argüman, Smith’in özgeci insan güdülerini öne sürdüğü varsayılan etik çalışmalarının, egoizmi öne sürdüğü iddia edilen ekonomi politiği ile çeliştiğini iddia etmektedir. Ancak günümüz Smith araştırmacılarının çoğu bu iddiayı ve Smith’in insan güdüsüne ilişkin açıklamalarını reddetmektedir.

Smith “kapitalizm” terimini hiç kullanmaz; bu terim on dokuzuncu yüzyılın sonlarına kadar yaygın olarak kullanılmaz. Bunun yerine, ekonomik olanın insanlık durumunun yalnızca bir bileşeni olduğuna dair inancını vurgulayan bir ifade olan “ticari toplum”u kullanır.

Smith’e göre bir ulusun ekonomik “aşaması” sosyal ve siyasi yapılarını tanımlamaya yardımcı olsa da bir halkın ahlaki karakterinin insanlığının nihai ölçüsü olduğu konusunda da belirgindir. Bu nedenle Adam Smith‘in çalışmalarını incelemek, ahlak ve ekonomi arasındaki ilişkiyi vurgulayanlar da dahil olmak üzere, bugün hepimizin mücadele ettiği birçok büyük soruyu ortaya koymak demektir.

Adam Smith bireylerin neden ahlaklı olması gerektiğini sorar. İnsanların kendilerine ve başkalarına nasıl davranmaları gerektiğine dair modeller sunar. Bilimsel yöntemin ahlaki keşiflere yol açabileceğini savunur ve sadece ekonomik başarıya sahip olanlarla değil, toplumun en düşük refah düzeyindeki üyeleriyle de ilgilenen adil bir toplumsal düzen için bir taslak sunar.

Adam Smith’in felsefesi, insanları yalnızca homo economicus olarak tanımlayan laissez faire piyasalarının savunucuları tarafından ortaya atılan liberter karikatürle çok az benzerlik taşır. Smith için piyasa bir ahlak ve sosyal destek mekanizmasıdır.

Adam Smith kimdir?

Adam Smith, İskoçya’nın Fife eyaletinin Kirkcaldy şehrinde çalışan bir gümrük denetleyicisinin oğlu olarak dünyaya geldi. Kesin doğum tarihi kayıtlarda olmasa da 5 Haziran 1723’te, babasının ölümünden 6 ay sonra vaftiz edilmiştir. Yaklaşık 4 yaşlarında bir çingene çetesi tarafından kaçırılmış, ama kısa zamanda amcası tarafından kurtarılıp annesine geri teslim edilmiştir. Smith bu sıkıntıyı kısa sürede atlatıp annesi ile eski yakınlığını kısa zamanda yakalamıştır.

Adam Smith on dört yaşında Glasgow Üniversitesinde ahlak felsefesi konusunda, Francis Hutcheson’ın yanında eğitim görmeye başlamıştır. Özgürlük, hukuk ve ifade özgürlüğü konularındaki tutkusu burada alevlenmiştir. 1740 yılında Oxford’daki Balliol Koleji’nde okumaya başlamış fakat 1746 yılında okulu terk edip Oxford’un imtiyaz denetimi konusunda eleştirmenlik yapmaya başlamıştır. 1748 yılında Edinburgh’da Lord Kames’in koruması altında kamu konferansları vermiş, konuşma sanatı ve belles-lettres konularına değinmiştir. Sonraları “servet yönetimi” konusunu ele almış ve bu dönemde, yani yirmili yaşlarının sonlarına doğru, daha sonra “Inquiry into the Nautre and Causes of the Wealth of Nations” adlı kitabında dünyaya açıklayacağı “doğal özgürlüğün açık ve basit sistemi” konusuna el atmıştır. 1750 yılı civarlarında ileride çok yakın arkadaş olacağı David Hume ile tanışmıştır. İskoçya Aydınlanması’nın ortaya çıkışında önemli rol oynayan diğer arkadaşları ile Edinburgh The Poker Klübü’nün müdavimi olmuştur.

Smith’in Hristiyan olan babası dinine çok bağlıydı ve İskoç Kilisesi’nin ılımlı kanadına üyeydi. Smith’in İngiltere’ye gidişinin arkasındaki sebebin İngiltere Kilisesi’nde kariyer yapmak istemesi olduğu söylense de bu konu hakkında kesin bir kanıt yoktur ve aksine Smith’in İskoçya’ya deizm yanlısı olarak döndüğü bilinmektedir. Ayrıca çocukken babası tarafından gönderildiği kiliseden kaçarak geri dönmüştür. Adam Smith, felsefi olarak dinin ekonominin önünde bir engel olarak görmüş ve ateizm üzerinden düşünmüştür. Birçok yönden Darwin ile aynı görüştedir.

1751 yılında Smith Glasgow Üniversitesinin mantık profesörü, ertesi sene de ahlak felsefesi profesörü olarak atanmıştır. Derslerinde etik, konuşma sanatı, hukuk, politik ekonomi ve “polis ve gelir” konularını işlemiştir. 1759’da Glasgow’daki bazı konferanslarını bir araya getirdiği The Theory of Moral Sentiments adlı kitabını yayınlamıştır. Bu kitap çıktığı dönemde Smith’in itibarının yayılmasını sağlamıştır. Kitabın ana teması insan ilişkilerinin verici ve alıcılar (yani birey ve toplumun diğer üyeleri) arasındaki sempatiye ve anlayışa ne kadar bağlı olduğu üzerineydi. Lord Monboddo’nun 14 yıl sonra yayımlanan “Of the Origin and Progress of Language” kitabındaki detaylı incelemesinde gösterildiği üzere, Smith’in bu ilk kitabındaki dil evrimi analizi yüzeyseldi. Yine de Smith’in akıcı ve ikna edici savunmaları belagatlı olsa da tartışılmazdır. Smith açıklamalarını Lord Shaftesbury ve Hutcheson gibi “ahlak duygusu” ya da Hume gibi faydaya (en: utility) değil, anlayışa dayatmaktadır.

Smith bu dönemden sonra konferanslarında ahlak teorilerinden hukuk ve ekonomi konularına ağırlık vermeye başladı. Bir öğrencisinin 1763 civarından konferans notlarından Edwin Cannan tarafından derlenip yayınlanan “Lectures on Justice, Police, Revenue and Arms” adlı kitapta Adam Smith’in politik ekonomi hakkındaki fikirlerinin gelişimi hakkında bir izlenim edinilebilir. Bu kitabın daha kapsamlı bir uyarlaması 1976 yılında “Lectures on Jurisprudence” adlı Glasgow baskısı tarafından yayımlanmıştır.

Adam Smith ile David Hume sayesinde tanışan Charles Townshend, 1763 yılı sonunda Smith’ten üvey oğlu genç Buccleuch Dükü’ne özel ders vermesini rica etti. Smith, gelecek iki sene boyunca talebesi ile, çoğunlukla Fransa’da yaptığı yolculuklar sırasında Turgot, Jean D’Alembert, André Morellet, Helvétius, ve özellikle çalışmalarına itibar ettiği fizyokratik düşüncenin başkanı François Quesnay gibi öncü aydınlarla tanıştı. Kirkcaldy’ye döndükten sonrataki 10 seneyi “An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations” adlı, 1776’da yayımlanan başyapıtı üzerinde çalışarak geçirdi. Kitap büyük çoğunluk tarafından hüsnükabul gördü ve revaçta kalarak Smith’in meşhur olmasını sağladı. 1778’de Smith İskoçya’da vergiden sorumlu bir devlet bakanı olarak atandı, Edinburgh’ya annesinin yanına yerleşti. 17 Haziran 1790 yılında ağır bir hastalık sonrası yaşamını yitirdi. Bilindiği kadarıyla gelirinin büyük bir kısmını gizli yardım fonlarına bırakmıştır.

Adam Smith‘in edebî vasiyetini yerine getirenler İskoç akademik dünyasından iki eski arkadaşıdır: fizikçi/kimyacı Joseph Black ve öncü yerbilimci James Hutton. Yazar arkasında pek çok not ve yayımlanmamış yazılar bırakmıştır ama yayımlanmaya uygun olmayan her şeyin imha edilmesi için talimat vermiştir. “History of Astronomy” adlı yayımlanmamış bir makalesini basıma uygun görmüştür ve bununla beraber diğer eserleri “Essays on Philosophical Subjects” adlı kitapta 1795 yılında okuyucuyla buluşturulmuştur.

İlgili konular:

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı

BİR YORUM YAZIN

ZİYARETÇİ YORUMLARI - 0 YORUM

Henüz yorum yapılmamış.

2005'ten beri çevrim içi felsefe yapıyoruz...