Mantık Doğrusu Nedir? Bilgi Doğrusu Nedir?
Mantık doğa bilimleri (fizik, kimya, biyoloji vb.) gibi deney ve gözlem yaparak bilgi doğrusunu araştırmaz. Mantığın amacı, mantık doğrusuna ulaşmaktır. Akıl ilkelerinden kaynaklanan doğruya, mantık doğrusu denir. Mesela; “bütün kuşlar uçar” dedikten sonra, “serçe uçar” ifadesinin doğru olması gerekir.
MANTIK DOĞRUSU ve BİLGİ DOĞRUSU
Mantık doğrusu, akıl ilkelerinden kaynaklanan doğrudur. Bilgi doğrusu ise yargının taşıdığı anlamla yargının işaret ettiği nesne arasındaki uygunluğa bağlı olan doğrudur. Örneğin “Tahta yeşildir” ifadesinde “tahta”, gerçekliktir. Buna atfedilen yargı “yeşildir” ifadesidir. Bu ikisi örtüşürse bilgi doğru, örtüşmezse bilgi yanlış olur.
Bilgi doğrusu, yargının nesnesiyle olan uygunluğudur. Yargı, nesnesine, yani gerçeğe uygunsa “doğru”, değilse “yanlış”tır. Örneğin; “Kar beyazdır” yargısı bilgi açısından doğrudur. Çünkü günlük yaşantımızda karın renginin beyaz olduğunu gözlemliyoruz ve dolayısıyla doğruluğunu gözlem ya da deneyle kanıtlayabiliyoruz.
“Su, normal koşullarda 100 derecede kaynar” yargısı da deney yoluyla ulaşılan bir bilgidir. O halde bilgi doğrusu, doğruluğu deney, gözlem ya da başka yollarla kanıtlanabilen yargılardır. Bilgi doğrusu daha çok pozitif bilimlerin alanına girer.
Aşağıdaki örneği inceleyiniz:
Öncül: Bütün insanlar çalışkandır.
Öncül: Ayşe insandır.
Sonuç: O hâlde Ayşe de çalışkandır.
Bu örnekte, yargılar bilgi doğrusuna örnek gösterilemez. Çünkü, bütün insanların çalışkan olduğunu kanıtlamamız olanaklı değildir. Ancak mantık doğrusuna uygundur. Çünkü, insanların hepsi çalışkansa Ayşe de insansa Ayşe’nin de çalışkan olması kaçınılmazdır. Bu durumda, “Ayşe çalışkandır” sonucu verilen öncüllerden zorunlu olarak çıkmaktadır.
Öncül: Bütün bilim dalları evrenseldir.
Öncül: Fizik bir bilim dalıdır.
Sonuç: O hâlde fizik evrenseldir.
Bu örnekte ise ileri sürülen tüm yargılar bilgi doğrusuna uygundur. Nitekim, tüm bilimler evrensel bir niteliğe sahiptir. Aynı zamanda mantık doğrusuna da uygundur. Çünkü, “fizik evrenseldir” sonucu, verilen öncüllerden zorunlu olarak çıkmaktadır.
Yukarıdaki örneklerin birincisinde bilgi doğrusuna uyulmamış, ikincisinde uyulmuştur. Ancak her iki örnekte de mantık doğrusuna uygunluk söz konusudur. Bu durumda her iki akıl yürütme de mantıksal olarak geçerlidir.
Bilgi doğrusu dediğimiz şey ise nesne ile dış dünyada bulunan, somut olarak varolan herhangi bir şeyle buna ait olan bir yargının örtüşmesidir. Örtüşme gerçekleşiyorsa bu bilgi doğru, örtüşmüyorsa bu bilgi doğru değildir. Fizik, kimya ve biyoloji gibi doğa bilimlerinin konusu dış dünyada bulunan varlıklardır. Matematik ve mantık gibi bilimlerin konuları ise aklın ürünleri olan, düşüncede olan varlıklardır.
DOĞRULARIN VARLIK ALANLARI
Bilgi doğrusunu ilgilendiren varlıklar “reel varlıklar”dır. Mantık doğrusunu ilgilendiren varlıklar ise “ideal varlıklar”dır.
REEL VARLIKLAR | İDEAL VARLIKLAR |
* Dış dünyada bulunurlar. * Somut varlıklardır. * Duyularla algılanırlar. * Laboratuvar ortamında incelenebilirler. * Doğa bilimlerinin konusuna girerler. | * Düşüncede bulunurlar. * Soyut konulardır. * İdeal bilimlerin konusuna girerler. |
Örneğin “Su, boğucudur” ifadesinin dış dünyada ispat edilme olanağı vardır. | Örneğin “İnsan bir şeyi hem söyleyip hem söylemediği iddia edemez” ifadesi, salt akıl yürütme ile ilgilidir. |
Mantık doğrusuna, düşünme ilkeleri aracılığıyla ulaşılır. Mantıksal doğrular, düşünme ilkelerine uygun doğrulardır.
Mantık ilkeleri doğru düşünebilmek için uyulması gereken temel ilkelerdir.
İlgili konu: Mantıksal düşüncenin temel ilkeleri nelerdir?
MANTIK DOĞRUSU NEDİR?
Mantık doğrusu, doğruluğu, gözlem ve deneyle değil, akıl aracılığı ile bilinen yargılardır.
Mantıksal doğruluk önermelerin biçimiyle ilgilenir. Bazı durumlarda mantıksal doğruluk, kavramın kendi anlamından çıkar. “Hiçbir insan kedi değildir” önermesinde, insanın kedi olup olmadığını anlamak için gözlem ve deney yapmaya gerek yoktur.
“Hiçbir insan kedi değildir” önermesi mantıksal bir doğruluktur. Matematiksel önermeler de deney ve gözlem olmaksızın bilinebilir. “Bir üçgenin iç açılarının toplamı 180’dir” matematik önermesi soyut ve bilincimizle kavranabilen bir önermedir.
Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz:
Öncül: Bütün insanlar çalışkandır.
Öncül: Ayşe insandır.
Sonuç: O hâlde Ayşe de çalışkandır.
Bu örnekte, yargılar bilgi doğrusuna örnek gösterilemez. Çünkü, bütün insanların çalışkan olduğunu kanıtlamamız olanaklı değildir. Ancak mantık doğrusuna uygundur. Çünkü, insanların hepsi çalışkansa, Ayşe de insansa, Ayşe’nin de çalışkan olması kaçınılmazdır. Bu durumda, “Ayşe çalışkandır” sonucu verilen öncüllerden zorunlu olarak çıkmaktadır.
Öncül: Bütün bilim dalları evrenseldir.
Öncül: Fizik bir bilim dalıdır.
Sonuç: O hâlde fizik evrenseldir.
Bu örnekte ise, ileri sürülen tüm yargılar bilgi doğrusuna uygundur. Nitekim, tüm bilimler evrensel bir niteliğe sahiptir. Aynı zamanda mantık doğrusuna da uygundur. Çünkü, “fizik evrenseldir” sonucu, verilen öncüllerden zorunlu olarak çıkmaktadır.
Yukarıdaki örneklerin birincisinde bilgi doğrusuna uyulmamış, ikincisinde uyulmuştur. Ancak her iki örnekte de mantık doğrusuna uygunluk söz konusudur. Bu durumda her iki akıl yürütme de mantıksal olarak geçerlidir.
Aşağıdaki örnek ise mantık doğrusuna uygun olmayan akıl yürütmeleri göstermektedir:
Öncül: Özge çalışırsa sınıfını geçer.
Öncül: Özge çalışmıyor.
Sonuç: O hâlde Özge sınıfını geçer.
Yukarıdaki örnekte ortaya çıkan sonuç, verilen öncüllerle çelişmektedir. Bu nedenle de varılan sonuç geçersizdir.
Mantıksal olarak doğru sonuçlara ulaşabilmek için akıl yürütme ilkelerine uymak gerekir. Akıl yürütme, birbiriyle ilişkili olan yargılardan bir sonuç çıkarma işlemidir.
Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 3. Sınıf “Klasik Mantık” ve “Modern Mantık” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM)