Din Sosyolojisinin Ortaya Çıkışı – Din Sosyolojisi Nasıl Ortaya Çıkmıştır?

Din sosyolojisinin ortaya çıkışı ve gelişimi genel olarak sosyolojinin ortaya çıkışı ve gelişimiyle aşağı yukarı aynı tarihe sahiptir. O yüzden sosyolojik bilginin kökenini bir disiplin olarak şekillenmeye başladığı 19. yüzyılın ikinci yarısından çok daha gerilere götürebiliyorsak, dine yönelik sosyolojik ilginin tarihini de paralel olarak çok daha eskilere götürebiliriz.

Doğrusu, din sosyolojisini besleyebilecek ilk ilgiler veya düşünceler belli bir dinî bakış açısından başka dinler hakkındaki bilgilerle şekillenmiştir. Bu konuda İslam, Hristiyanlık ve Yahudiliğin her birinin birbirlerine ve diğer dinlere olan bakışları dinin tabiatı hakandaki ilk ilgiyi oluşturmuştur. Ama bu bakış türünde genellikle anlatıcı dinin diğer dinlerin iddialarını geçersiz sayması, kendini ise merkeze koymasından dolayı, bütün dinler için geçerli bir sosyolojik mihenk noktası üretmek mümkün olamaz. Bu bağlamda Orta Çağ Hristiyan kozmolojisinin diğer insanlar ve inançlar hakkındaki görüşlerine karşılık İslam dünyasında çok daha eski bir literatür vardır.

Batı’da Hristiyanlığın veya Yahudiliğin başka dinlere olan ilgisi nispeten daha zayıf kalmıştır. Yahudilik İsrailoğullarının dışında kalan insanların tamamını, yani Yahudi olmayanlara verilen ad olarak gentile olarak neredeyse tek bir kategoride değerlendirirken inançlarını önemsiz, ilgilenmeye değmez olarak görmüştür. Hristiyanlar için de insanlar yeterince tanımlanmış ve sınırlı bir çeşitliliğe sahipti. Yahudilik ve Hristiyanlığın dışında kalanlar paganistler olarak önemsenebilecek bir çeşitlilik arz etmiyordu. O yüzden Batı dünyası coğrafi keşiflerin sonucunda karşılaştığı yabancı kültürleri âdeta bir sürpriz gibi karşılıyordu. Batılı şartlarda şekillenmiş olan Hristiyan teolojisiyle eğitilmiş kitleler bu dünyanın geleceğinde Hz. İsa’ya inanıp Tanrı Krallığına girecek olan insanların dışındaki hiç kimse için bir yer ayırmış değillerdi. Bu yüzden karşılaşılan yeni din ve inançlar teolojik bakımdan bir bakıma huzur kaçırıyorlardı Bryan S. Turner’ın tespitiyle bu huzursuz teolojinin etkisi altındaki oryantalizm özellikle 17. yüzyıldan beri öteki kültürlerle karşılaştıkça bu yüzden derin bir “ötekilik” algısı oluşturmuştu. Bu ötekilik algısı, aslında geleneksel toplumda antropolojik tasarımın temelini oluşturuyordu. Ötekilikle ilgili bu sömürge deneyimi, Tanrının hem hayvan hem insan türünün konumlarını belirlediği büyük bir varlık zinciri düşüncesi için önemli bir sorundu. Ancak bu sorunun coğrafi keşiflerin akabinde yaşanan sanayileşmenin de etkisiyle diğer kültürlere, dinlere dair çok özel bir ilgiyi doğurduğunu da söyleyebiliriz.

Bu dönemde Francis Bacon’un ve David Hume’un dinin tabiatına dair yaklaşımları din sosyolojisinin ve antropolojinin modern zamanlardaki ilk nüvelerini oluşturmuştur. Özellikle David Hume’un yaklaşımı dinler tarihine dair doğrusal bir ilerleme modeli yerine çok daha açıklayıcı bir döngüsel sarkaç modelini önermiştir. Dinler tarihi alanında hakim bir paradigma olarak pozitivist yaklaşım dinlerin çok tanrılı, hurafeci bir anlayıştan tek tanrılı rasyonel bir noktaya doğru evrildiğini anlatır. Bu yaklaşıma son zamanlarda yapılan ciddi itirazlar dinler tarihinin bu basitlikte ele alınamayacağını anlatır. Hume ise, çok daha önceden hem dinler arasında hem de her dinin kendi içinde çoktanrıcılıktan (hurafecilikten) tek tanrıcılığa (kitabiliğe) ve oradan tekrar çoktanrıcılığa doğru geçişler olduğunu anlatır. Bu hareketlilik dinler tarihindeki eğilimler arasında bir tür sarkaç modeli şeklinde bir değişimi ayırt etmemize imkân veriyor.

19. yüzyılda gelişen sosyoloji disiplini içinde din de özel bir yer tutmuştur. Çünkü din bütün insan topluluklarında yer alan kelimenin tam anlamıyla bir sosyolojik kurumdur. Toplumun olduğu her yerde din de şu veya bu şekilde var olmuştur. Sanayileşmenin etkisiyle bu döneme kadar yaşanan hızlı ve baş döndürücü toplumsal değişimden din de nasibini almış. Avrupa’da Rönesans ve reformasyon döneminde din algısında önemli değişimler meydana gelmiş, uzun yıllara yayılan din savaşları ve akabinde sanayi toplumunun etkisiyle yaşanan sekülerleşme süreci dine yönelik bakışı da derinden sarsmıştı. Sanayi toplumunun birçok dinî inancı aynı toplumda bir araya getirmesi sonucunda giderek artan bir görecelilik duygusu dinin hakikat iddiasına karşı sarsıcı bir etki yaptı. Avrupa’da din politik bir baskı altında kalmadan önce bu toplumsal gerçeklik ve ideolojik söylem baskısını hissetmiş, giderek artan sorular karşısında cevap üretme kabiliyetini yitirmiştir.

Bu atmosferin altında gelişen pozitivist-ilerlemeci yaklaşımlar yaşanmakta olan gelişmenin ileri aşamalarında dinin yok olacağını öngörüyorlardı. O yüzden bu dönemde dine yönelik sosyolojik ilgi dinin bir sorun olduğu algısına ve cenazesinin nasıl kalkacağına dair bir meraka dayanıyordu. Buna rağmen bu merak dini sosyolojik araştırmaların önemli bir konusu olmaktan çıkarmadığı gibi dine yönelik sosyolojik ilginin çerçevesini oluşturmuştur.

Dünyanın sanayileşmenin etkisiyle büyük bir dönüşüm içinde olduğu 19. yüzyılda dine bir gelecek biçilemiyordu. O yüzden bu dönemlerde sosyolojik araştırmaların önemli bir kısmı dini toplumsal bir kurum olarak alsalar da onun çözülmeye ve yok olmaya mahkûm olduğunda neredeyse birleşiyorlardı. Bu düşünceye paralel olarak paylaştıkları bir kanaat de dinin insan uydurması olduğuydu. Sosyolojinin kurucusu sayılan Auguste Comte tarihi doğrusal bir ilerleme mantığı üzerine kuruyordu. “Üç hâl yasası” olarak bilinen bu kurgusuna göre, Comte, dini “teolojik” dediği birinci hâle ait görüyordu. “Felsefi” dediği ikinci halde zayıflayarak da olsa ayakta kalmış olan dinin, geleceğin “pozitif-bilimsel” halinde tamamen yok olacağını öngörüyordu.

Comte’un bu yaklaşımlarına paralel olarak Marx da dini bir üstyapı kurumu olarak ve yine bir sorun olarak inşa ederken bu yaklaşımıyla din sosyolojisinin şekillenmesine önemli bir katkı yapmış oluyordu. Dini diğer bütün üstyapı kurumları gibi egemen sınıfların çıkarlarına hizmet eden bir ideoloji olarak değerlendiriyordu Marx. Onun bu görüşleri kendisinden önce Hegel tarafından başlatılmış olan ve ünlü Alman felsefeci Ludwig Feuerbach tarafından belli bir yönde geliştirilmiş olan düşüncelere bir tür reddiye niteliğindeydi. Feuerbach dinin tabiatını ve ortaya çıkış şartlarını anlamaya çalışırken, Marx için her şey çok belliydi, anlaşılacak bir şey yoktu. Aşağıda her ikisinin görüşlerine daha detaylı bir biçimde değineceğiz. Din sosyolojisinin genel sosyolojinin tarihine paralel olarak gelişmesinde Marx’ın din hakkındaki olumsuz da olsa bu değerlendirmelerinin özel bir önemi vardır. Daha sonra Durkheim’ın dinin özünü ve kökenini bulmak üzere ilkel dinler üzerine yaptığı ve Dini Hayatın Temel Biçimleri başlığı altında toplanmış çalışmaları ile Weber’in Marx’ın maddeci yaklaşımlarına bir tür reddiye gibi algılanmış olan Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu isimli eseri din sosyolojisi alanını disipline eden temel referansları oluşturmuştur.

Kaynak: T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2991 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1994