Din sosyolojisi
Sosyoloji nasıl genç bir bilim ise din sosyolojisi de onun bir alt dalı olarak daha genç bir bilimdir. ‘Din Sosyolojisi’ terimini ilk defa Emile Durkheim 1899’da bir yazısında kullanmıştır. Din sosyolojisinin 20. yüzyılın başında kurulduğunu söylemek mümkündür.
Ülkemizde de hemen hemen aynı yıllarda “İlm-i İctima-i Dini” veya “Dini İctimaiyat” adıyla karşılığını bulan bu bilim dalı, uzun yıllardan beri “Din Sosyolojisi” adıyla, bilim dünyasındaki yerini almıştır.
Başlangıçta din sosyolojisi, 19. yüzyılın pozitivist ve evrimci bilim anlayışından hareketle, ilkel diye nitelendirilen dinlerin etnolojik ve daha sonra da evrensel dinlerin tarihi sosyolojik araştırılmasını kendine konu edinmiştir. Bu yüzyıl neredeyse tümüyle din duygusunun kaynağı ve doğası konusunda pozitivist din anlayışına taraftar olanlarla karşı teoriler geliştirenlerin tartışmalarının en yoğun yaşandığı bir dönem olmuştur.
20. yüzyılın başlarında, aynı zamanda sistematik ve bağımsız din sosyolojisinin de kurucusu kabul edilen Max Weber, kendisinden öncekilerin aksine din sosyolojisinin görevinin, dinin özünü, kaynağını, doğasını veya dini değerlerin doğruluk ve yanlışlığını araştırmak olmayıp, din-toplum ilişkileri bağlamında, din ile diğer sosyal kurumlar arasındaki karşılıklı etkileşimi, dini inançlardan kaynağını alan sosyal davranışların incelenmesi olduğunu söyleyerek yeni bir sosyoloji anlayışının öncülüğünü yapmıştır. Ona göre, din sosyolojisi, öncekilerin yaptığı gibi, dinin mahiyeti ile değil, toplumsal davranışın belli bir şeklinin etkileri ve şartlarını incelemelidir.
Weber’den sonra, Joachim Wach, din sosyolojisini din ve toplum arasındaki ilişki ve onlar arasındaki etkileşimin şekilleri olarak tanımlayarak, bu alana yeni bir açılım kazandırmıştır. Din sosyolojisi, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren de günümüz toplumlarının din ve toplum ilişkilerine yönelmiş bulunmaktadır.
Kısaca belirtmek gerekirse, din sosyolojisi, adından da anlaşılacağı gibi, din ve toplum sorunsali ile ilgilenir. Din ve toplum ilişkileri, karşılıklı etkileşimi yani dinin/dini hayatın toplum üzerindeki etkileri ile toplumun/toplumsal hayatın din ve dini hayat üzerindeki etkileri, dini gruplaşmalar/cemaatler, dini kurumlar/örgütlenmeler, din sosyolojisinin en temel konularıdır.
Esasen din sosyolojisinin konuları hayatın neredeyse tüm alanlarını içine alır. Burada bütün konuların dökümünü yapmak söz konusu değildir. Sadece genel bir perspektif oluşturabilmek amacıyla bazı konuları şöyle sıralayabiliriz:
- Dinin toplumla bağlantı noktaları,
- Dinin toplum hayatındaki rolü ve işlevleri,
- Dinin veya dini grupların ortaya çıktığı toplumsal şartlar, bunlarla din veya dini olgular arasındaki ilişkiler,
- Dini hayat ve grupların çeşitli şekillere bürünmelerinde toplumsal güçlerin oynadıkları roller,
- Toplumun tabakalaşması, hareketliliği ve farklılaşmasının yani yaş, cinsiyet, eğitim, servet, sosyal statü ve prestije göre bölünmesinin din üzerinde veya herhangi bir grubun dine duyduğu ilgi üzerindeki etkileri,
- Sosyal grupların birleşip bütünleşmesi veya parçalanıp bölünmesi ve dağılmasında dinin rolü,
- Morfolojik faktörlerin yani sosyal hayatın maddi dayanaklarının dini hayat, inançlar, düşünceler, davranışlar, gruplar ve cemaatler üzerindeki etkileri,
- Sosyal yapı ve değişmelerin dinle ilişkileri,
- Toplumun din üzerindeki etkileri ile dinin sosyal görevi, işlevi ve sosyokültürel hayat üzerindeki etkileri,
- Dini grupların doğuşu, gelişmesi, ve çöküşü,
- Dini grupların boyutları, amaçları, yöntemleri ve başka gruplarla olan ilişkileri,
- İman ve ibadetin sosyal etkileri ve yönleri ile cemaatin iman ve ibadet hayatındaki rolü,
- Topumda dini inanç ve ibadetlere bağlılığın şiddeti ve bunda rol alan çeşitli faktörler,
- Dini cemaatin yapısı, teşkilatı ve dini otorite tipleri. Bütün bunlar din sosyolojisinin toplum hayatı içerisinde dinin bizzat kendine özgü yapısı ve yaşantısıyla ilgili özel konulardır. Din ve toplum ilişkileri bağlamında dinin iktisat, siyaset, sanat, ahlak, hukuk, devletle olan ilişkileri bulunmaktadır. Bu ilişkilerin araştırılması da din sosyolojisinin konuları arasındadır.
Özellikle 20. yüzyılın son çeyreğiyle günümüzde, toplumların yaşadığı hızlı değişmelerle din ve toplum ilişkileri de yeni biçim almakta, toplumsal sorunların farklılaşması ve çeşitlenmesiyle, bu dönemde din sosyolojisi araştırmaları da yeni bir ivme ve konuları itibariyle çeşitlilik kazanmaktadır.
Örneğin, günlük hayatta din, din ve ekonomi, modernleşme/sekülerleşme, sivil din, yeni dini akımlar/hareketler, dini inanç, tutum ve davranışlar, geleneksel–geçiş toplumlarında ve modern toplumlarda din, dini hayat, dindarlık tipolojileri, sosyal değişme – gelişme – farklılaşma – bütünleşme – çatışma – tabakalaşma ve din, dinin bireyselleşmesi, entegrasyon–göç ve din, devlet – din ilişkileri, küreselleşme, kamusal alan ve din, şiddet – terör ve din vb daha niceleri çağdaş din sosyolojisinin eğildiği konulardır.
Kaynak: DİN SOSYOLOJİSİ, s. 14-20, T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2061 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1095