Vergi kaçırmak, ödenmesi gereken vergileri kasten ödememe eylemidir. Kamuoyunda bunun yasa dışı olduğu konusunda genel bir mutabakat olsa da bireylerin yasal boşlukları kullanarak ödedikleri vergi miktarını en aza indirmeyi amaçlayan vergiden kaçınma stratejilerini halkın nasıl değerlendirdiği ve çözümlediği konularında çok farklı bakış açıları bulunuyor.

ABD örneğini ele alırsak 2016 seçimlerden hemen önce yapılan bir ankete göre ABD vatandaşlarının neredeyse yarısının vergi ödememenin “akıllıca” olduğunu düşündüğünü görürüz; fakat böyle düşünenlerin üçte ikisi bunun “bencilce” olduğunu ifade etmiş, genelin %60’ı da vergi kaçırmayı “vatanseverlikten uzak” olarak betimlemiştir.

Haklar ve sorumluluklar

Etik esaslar; bireysel veya grup içi inanç ve davranışlara rehberlik eden ilkeler, normlar ve değerlerdir. Bunlar insanların adalet, kendine veya başkalarına saygı, sadakat ve özgürlük gibi konularda neyin önemli olduğuna inandıklarını şekillendirebilir ve neyin doğru veya etik, neyin yanlış veya etik dışı olduğuyla ilgili yargılarına rehberlik eder. ¹

Filozoflar yüzyıllar boyunca bu etik esasları tartışmış ve vergi kaçırma yolları bağlamında incelenmeye değer üç farklı bakış açısı ortaya koymuşlardır.

Immanuel Kant’tan John Rawls’a kadar pek çok düşünür deontolojik argüman olarak adlandırılan savı geliştirmiştir. Bu sav etiğin esas olarak kanunlara, yönetmeliklere ve normlara bağlılığa dayandığını vurgular. Bu yaklaşım “doğru olan” davranışı bireyin topluma karşı içinde bulunduğu sorumluluk ve görevle en uyumlu olan davranış biçiminde tanımlar.

Diğer taraftan, John Stuart Mill ve Jeremy Bentham gibi faydacı filozoflar, doğru olanı ararken ortaya çıkan getirileri ve götürüleri, hatta ödünleri kabul eden bir görüş ileri sürmüşlerdir. Sonuçsalcılık olarak adlandırılan bu anlayışa göre, sonuç en fazla sayıda insan için fayda sağlıyorsa bunun bir bedeli olsa dahi, yapılan davranışlar etiktir. ²

Üçüncü bir bakış açısı ise Aristoteles ve diğer Yunan filozoflarla ilişkilendirilen ve erdem etiği olarak adlandırılan esaslar bütünüdür. Buna göre doğru olan, bireyin erdemlerini ve ahlaki kusursuzluğa yönelik çabalarını ön plana çıkaran davranıştır. Bu hem erdemsizliklerden kaçınmak hem de iyilik yapmak için çabalamak olarak tanımlanır. Böylelikle etik davranış, bireyin kusursuz ahlaki özüne ulaşabilmesini sağlayan davranıştır.

İlgili konu: Antik dönemde yalnızca zengin Atinalılar vergi öderler ve bununla övünürlerdi

Ahlak ve para üzerine

Her bir bakış açısı, bireylerin vergi kaçırma stratejilerine uygulandığında, neyin doğru olduğuna dair kendine özgü bir anlayış sunar.
Deontolojik bakış açısını benimseyen bir birey, muhtemelen vergi kaçırma yollarını daha az dikkate alarak yorumlayacaktır. Birey vergi kanununa uyduğu ve yasal olarak hareket ettiği sürece, vergi kaçırma yöntemleri etik olarak görülür.

Buna karşılık, bir sonuçsalcı, vergi kaçırma taktiklerini, bu vergilerin topluma fayda sağlamak için nasıl kullanılabileceğine de bakarak değerlendirecektir. Örneğin bu vergilerle okullar ve hastaneler çalışmaya devam edebiliyor. Bir kişi vergi kaçırdığında, diğer herkesin karşılaştığı yaşamsal maliyeti artırır, bir bütün olarak toplumun karşılaştığı faydalarıysa azaltır. Bununla birlikte, varlıklı bir bireyin vergi kaçırması, vergilerle desteklenen politika ve hizmetlerin daha az finanse edilmesi açısından topluma daha fazla maliyet çıkaracaktır. Dolayısıyla sonuçsalcı bireyler vergi kaçırma girişimlerinin etik dışı olduğunu ifade ederler.

Aristoteles’in erdem etiğini benimseyen bir birey ise vergi kaçırma davranışlarını bireyin diğer erdemli davranışları bağlamında değerlendirebilir. Eğer bir kişi vergi kaçırıyor ancak vergi kaçıran kişi için anlamlı olan ve aynı zamanda toplum için fayda sağlayan diğer kurum veya kuruluşlara mali destek sağlıyorsa bu durumda erdemli birey bu davranışı daha az kötüymüş gibi değerlendirir. Örneğin, bir kişi vergi kaçırma taktiklerini kullanıp servetinin bir kısmını kanser araştırmaları için doğrudan akademik nitelikli sağlık merkezlerine fon sağlamak üzere yönlendirebilir. Ancak bu kişi başka herhangi bir erdemli davranışın yokluğunda vergi kaçırma yoluna giderse vergi kaçırma davranışı muhtemelen etik dışı olarak görülecektir.

Sosyal etki

Vergi kaçırma yöntemlerinin etik olup olmadığı, bu tür eylemleri değerlendiren kişinin etik esaslarına bağlıdır.

Örneğin toplumda ön plana çıkan bireylerin vergi kaçırması sadece kendi kişisel ahlak anlayışlarına göre değil, aynı zamanda davranışlarının başkaları üzerinde nasıl bir etki yaratabileceğine göre de değerlendirilir. ³ Eğer bir toplum önderi vergi kaçırırsa halka da aynı şeyi yapmaları için mesaj vermiş olur ve bu da daha büyük sonuçlar doğurabilir.

Bu nedenle, vergi kaçırma konusunda izlenen stratejilerin etik olup olmadığı sorusu sadece bireyin etik esaslarına değil, aynı zamanda bireyin başkalarını da aynı şeyi yapmaları konusunda etkileme gücüne ve arzusuna da bağlıdır.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Erin Bass’ın “Is tax avoidance ethical? Asking for a friend” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM

1. Graham, J., Haidt, J., Koleva, S., Motyl, M., Iyer, R., Wojcik, S.P. ve Ditto, P.H., (2013). Chapter Two – Moral Foundations Theory: The Pragmatic Validity of Moral Pluralism. Advances in Experimental Social Psychology, 47 (-), s. 55-130. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-407236-7.00002-4
2. Chakrabarty, S. ve Bass, A.E., (2013). Comparing Virtue, Consequentialist, and Deontological Ethics-Based Corporate Social Responsibility: Mitigating Microfinance Risk in Institutional Voids. Journal of Business Ethics, 126 (-), s. 487-512. http://doi.org/10.1007/s10551-013-1963-0
3. Treviño, L.K., Hartman, L.P. ve Brown, M., (2000). Moral Person and Moral Manager: How Executives Develop a Reputation for Ethical Leadership. California Management Review, 42 (4), s. 128-142. https://doi.org/10.2307/41166057