Psikolojik ve Toplumsal Değişkenlere Göre Kişilik Kategorileri

Günümüzde psikologlar da kişiliği ruhsal ve toplumsal değişkenlere göre farklı şekillerde kategorize etme eğilimindedir.

Alman psikolog Spranger, kişiliği; teorik, estetik, ekonomik, sosyal, politik, dindar olmak üzere altı bölümde kategorize ederken Jung, temel iki kişilik treytine bağlı olarak sekizli bir sınıflamayı benimsemektedir.

Buna göre:

• İçe dönük tipler: Nesnelerle ve insanlarla olumsuz ve çatışmalı ilişkiler kurar. Sosyal uyum yetenekleri gelişmemiştir.
• Dışa dönük tipler: Nesnelerle ve insanlarla hızlı, doğrudan ve etkin bir iletişime girerler. Duygusal ve düşünsel tepkileri açık ve etkili biçimde dışa vururlar.

Bu tür kişilik treytlerinden hangisinin daha başat bir faktör olarak gelişeceği, özellikle ergenlik dönemi yaşantılarına bağlıdır. Buna göre bazı bireyler, fiziksel olarak olgunlaşmalarına karşın çocuksu davranışlar göstermeye devam ederler. Öte yandan bazı bireylerde daha dengeli, düzenli ve çevresel uyaranlarla tutarlı bir kişilik örüntüsü geliştirirler. İçe ve dışa dönük tiplerden uçlara yakın bireylerde davranış bozuklukları daha sık gözlenir. Jung’a göre kişilik gelişiminde amaç, psikolojik bütünlüğün korunmasıdır. İçe ve dışa dönük treytlerini duygu, düşünce ve sevgi gibi değişkenlerle ilişkilendiren Jung, kişilikte sekizli bir sınıflamayı benimsemektedir.

Bunlar:

• Dışa dönük düşünen
• İçe dönük düşünen
• Dışa dönük duygusal
• İçe dönük duygusal
• İçe dönük sezgisel
• Dışa dönük sezgisel
• Dışa dönük duyumsal
• İçe dönük duyumsal

Jung, kişiliğin gelişimini insan için hem bir nimet hem de bir sorun olarak değerlendirmektir. Çünkü gelişmiş kişiliğe sahip bireyler, içsel varoluşlarına ait yaşantılarını bilinçli olarak anlayıp yansıttıkları için yalnızlık ve soyutlanma gibi sorunlarla karşılaşabilir. Öte yandan gelişmemiş edilgen kişiliğe sahip bireyler ise kendi dünyalarında tek başına kalır ve sosyal ilişkilerde çatışma, durgunluk ve başarısızlık gibi sorunlar yaşarlar. Ayrıca Schein, insan doğasına ilişkin iyimser ve kötümser sayıltılara göre dört temel kişilik kategorisi geliştirmiştir.

Bunlar:

• Ussal ekonomik insan: Sadece ekonomik özendiricilerle güdülenir. İnsan, doğası gereği tembel ve edilgendir. Bu nedenle yakından kontrol edilerek yönetilmelidir.
• Toplumsal insan: Sosyal yaşama sevgi ve kabul görme gereksinimini karşılamak amacıyla katılır. İnsan doğası, olumlu ve üretkendir. Dolayısıyla örgütsel yaşamda, insanın beklenti ve gereksinimlerini karşılanmasına özen göstermelidir.
• Özgerçekleştirmeye yönelik insan: Schein ‘in, Maslow’un güdülenme ve Rogers’in özgerçekleştirme kuramlarından etkilenerek geliştirdiği bu kategoride yer alan bireyler; özerklik, bağımsızlık ve özsaygı gibi insancıl ve olumlu bir dizi gereksinimine sahiptir. Bu nedenle toplumsal yaşamda, insana kendini özgürce ifade etme ve geliştirme olanağı sağlanmalıdır.
• Karmaşık insan: Farklı güdü ve gereksinimlere sahiptir. İnsan doğası, değişken ve karmaşıktır. Dolayısıyla insanın bağlamsal koşullara göre farklı kişilik özellikleri göstermesi doğal karşılanmalıdır.

Ancak kişiliğin kategorize edilmesi, karmaşık bir bütün olan insan doğasının çözülmesine kısmen katkıda bulunmakla birlikte, canlı ve devingen bir organizma olan insanoğlunun öznel ve nesnel gerçekliğini yeterince açıklama yeterliğinden yoksundur. Öte yandan kişilik konusu esasen psikolojinin ilgi alanındadır. Bu nedenle kişilik konusunu sistematik bir anlayışla irdeleyen psikolojik yaklaşımların incelenmesi yararlı olacaktır.

Kaynak: ATA-AÖF, GELİŞİM PSİKOLOJİSİ, Doç. Dr. Birol ALVER