Din inançlar, normlar ve davranış kalıpları sunan önemli bir toplumsal kurumdur. Bu sebeple dinin toplumsal işlevleri de toplum içinde etkin olarak kendilerini gösterirler.

Bütün inanç sistemleri mensuplarını “kutsal” çerçevesinde belirli ibadet biçimlerine yönlendirir. Fakat sosyologlar, dinlerin bu inanç, davranış ve ibadet biçimlerinin dini yönüyle değil daha çok toplumsal ve psikolojik işlevleriyle ilgilenirler.

Dinin sosyal işlevleri ile kastedilen, dinin toplumdaki yeri ve etkileri, toplum için gördüğü iş ve görevlerdir.

Dinin sadece olumlu işlevleri değil, aynı zamanda olumsuz, yapıcı olmayan işlevleri de mevcuttur.

DİNİN TOPLUMSAL İŞLEVLERİ

Din, sadece fonksiyonel değil, aynı zamanda disfonksiyonel de olabilmektedir. Söz gelimi din, toplumu bütünleştirebileceği gibi çatıştırabilir de. Burada dinin bütünleştirme işlevi görece olumlu, çatıştırma işlevi ise görece olumsuzdur, yani disfonksiyonel veya ters-işlevdir.

Dinin Açık İşlevleri ve Kapalı İşlevleri

Dinin toplumsal işlevlerinin açıklığı/görünürlüğü ve kapalılığı/gizliliği hususu da bu noktada hatırlanabilir.

Dinin herhangi bir sosyal işlevi veya işlevleri, dine bağlı toplum veya dine inanan insanlar tarafından, niyet edilmesi, bilinmesi veya açıkça görülebilmesi durumunda o işlev veya işlevler açık olmakta, niyet edilmemesi, bilinmemesi veya görülmemesi durumunda ise gizli olmaktadır.

Mesela insanlar, Allah’ın emrini yerine getirmek ve huzur hissetmek için bir araya gelip topluca ibadet ederler. Burada ibadet için bir araya gelmenin görünen işlevi huzur hissi iken, görünmeyen işlevi ise sosyal bütünleşmedir.

Dinin İdeolojik İşlevi

Dinlerin en önemli sosyal işlevlerinden biri, inananlarına çeşitli toplumsal durumlarda, değişik toplumsal olaylar karşısında takip edecekleri tutum ve tavırları belirleyen bir zihniyet ve ideoloji kazandırma işlevidir. Her din temel bir bilişsel yöne sahip olup insanlara belirli bir zihniyet ve dünya görüşü sağlar.

İnananlar, dinin kendilerine kazandırdığı zihniyet yapısıyla, söz gelimi dünya ve dünyevi olaylar karşısında nasıl bir tutum ve eylem içinde bulunacaklarını belirlerler. Bir inanan, dininin kendisine verdiği zihniyetle dünya karşısında olumsuz veya edilgen bir tutum içinde olurken bir başkası olumlu tutum içinde bulunabilmektedir.

Şu halde insanlar, dine dayanarak, eşyaya, tabiata, sosyal olaylara karşı bir tavır ve tutum içine girerler. Dinin verdiği zihniyetle sosyal olaylara karşı içine girilen tavır ve tutumlar, aile, ekonomi, eğitim, siyaset, sanat, ahlak gibi toplumun temel kurumlarını içine alacak boyutlardadır.

Dinin Bütünleştirme İşlevi

Dinin bir diğer toplumsal işlevi bütünleştirmedir.

Bilindiği gibi bütünleşme teması, sosyolojinin merkezî temalarındandır. Toplumu toplum yapan, toplumu mümkün kılan nedir? Ayrı bireyleri veya üyeleri, toplum denilen daha büyük bir bütünün içinde birleştiren, bir arada tutan nedir?

Hiç şüphesiz toplum, belli bir zaman ve mekanı paylaşan insanların bir araya gelerek oluşturduğu birliktelikten daha öte bir şeydir. İnsanları bir araya getiren, bir arada tutan, toplum halinde birleştiren bir amaç ve bu amaç etrafında bir takım normlar, değerler, inançlar bulunmaktadır. Bireyi bu anlamda topluma bağlayan sosyal bütünleşmedir.

Sosyal bütünleşmeyi sağlayan en önemli fenomenlerden biri, belki de en önemlisi ise dindir. Bundan dolayı bütünleşme, din sosyolojisinin de anahtar konularından biridir.

İbn Haldun (1996: 146-148) dinin bütünleştirici, kaynaştırıcı güç ve işlevi üzerinde önemle durmuştur. Emile Durkheim’in merkezî ilgisi, düzen problemine, yani toplumun sosyal istikrar ve birliği nasıl sürdürebileceği hususuna olmuştur. Durkheim’in din sosyolojisi çalışmaları, dinin insan toplumunda büyük birleştirici, bütünleştirici güç olarak yorumlanmasıyla sonuçlanır.

Din, toplum içindeki dağınıklığa, düzensizliğe, bunalıma, acziyete ve ümitsizliğe karşı bütünleşmeyi, umudu, motivasyonu koyar; hem birey ile toplum ilişkisini, hem bireyle kurum ilişkisini ve hem de kurumsal ilişkileri bir bütünlük içinde düzenler. Din, bütünleştirme işleviyle toplumsal dayanışmanın güçlü bir yapı taşı niteliğine sahiptir.

Dinin Çatıştırma İşlevi

Hiç şüphesiz dinin bütünleştirmenin tersine parçalama ve çatıştırma işlevi de bulunmaktadır.

Gerçekten de dinin tarihsel ve çağdaş olarak toplum içinde muhalefet, çatıştırma ve savaş işlevine sahip olduğu bilinmektedir. Din, kendi inananları içinde bir birlik ve bütünlük sağlarken, daha genel anlamda bir çatıştırma işlevi görebilir.

Ayrıca dinin bir yorumu, çeşitli inanç, düşünce, grup, mezhep, sekt ve akımları ile toplumu bütünleştirir, barış, hoşgörü vb. içinde yaşatırken, başka bir yorumu, aynı toplum içinde çatışmacı olabilir. Fakat belirtmek gerekir ki dinin bir işlevi olarak kendini gösteren bu çatışma, belli bir zamansal çatışma, ihtilal, devrim, kavga veya savaş durumundan sonra toplumun bütünleşmesini bozmayacağı veya daha güçlü bir bütünleşmeye girmesini sağlayabileceği gibi tersine toplumsal bütünleşme ve dayanışmayı bozup işi toplumu parçalama, tefrikaya düşürme gibi boyutlara da vardırabilir.

Her din içerdiği inanç, norm ve davranış kalıplarıyla topluma katkılar sağlar. Toplumsal yaşamda, bireylerin bazı davranışları dinî açıdan olumlu, sevap olarak kabul edilir ve teşvik edilir.

Bazı davranışlar ise olumlu karşılanmaz, günah kabul edilir ve yasaklanır. Bu yönüyle din, bireylerin davranışlarının toplumun değer yargılarına uygun olmasını sağlar. Toplumu bir arada tutan değerler sistemine meşruiyet kazandıran en önemli unsurlardan biri dindir. Başta aile ve evlilik olmak üzere ekonomi ve siyaset gibi pek çok alanda dinin etkilerini gözlemlemek mümkündür.

Toplumun çoğunluğunun paylaştığı inançlar ve toplu ibadet biçimleri Durkheim’ın da belirttiği gibi toplumsal birlikteliği sağlar. Örneğin, toplum tarafından ortaklaşa yapılan ibadet ayin, törenler grup ruhunu geliştiren bireyler arasındaki toplumsal kaynaşmayı güçlendirir.

Dinin Organizasyon İşlevi

Dinin bir diğer başat sosyal işlevi, bütünleştirme işleviyle yakından ilgili olan organizasyon işlevidir.

Peygamberlerin karizmatik liderliği etrafında inanan insanların oluşturduğu organizasyondan tutun çeşitli dini grup, hareket, cemaat, oluşum, parti ve kurumların organizasyonları, bürokratik ve hiyerarşik yapılanmaları, siyasal ve toplumsal düzen ve düzenlemeler oluşturmaları, tarihsel ve çağdaş olarak dinin organizasyon işlevinin önemini ortaya koymaktadır.

Dinin Sosyalizasyon İşlevi

Dinin toplumsal işlevlerinden biri de sosyalizasyondur.

Din, sosyo-ekonomik, dinsel vb. sisteme uygun belli karakter tiplerini öne çıkararak, destekleyerek toplumsal aktörlerin, sosyal yapıya uygun rollerini öğrenip içselleştirmelerini, sosyal hayata ayak uydurmalarını, yani sosyalleşmelerini sağlar.

Sosyalleşmeyle birey, sosyal rollerini, dışsal sosyal şartların etkisinden daha büyük oranda içsel olarak benimser ve icra eder.

Dinsel sosyalleşme, sisteme uygun değer, tutum ve davranışları öğreterek toplumsal aktörün sosyal yapıyı, sosyal düzenin norm ve değerlerini, toplumsal rolleri sosyo-ekonomik, kültürel ve siyasal statükoyu benimsemesinde rol oynar.

Dinin Yapılandırma İşlevi

Dinin başka bir işlevi, yapılandırma olarak belirlenebilir. Geleneksel Hint kast sistemi buna örnektir. Siyasi liderlere büyük avantajlar sağlayan bu kendine özgü ve son derece karmaşık yapı büyük bir ihtimalle Brahman ruhbanlığının bir ürünüdür.

Din, toplumun sosyo-kültürel yapısında etkili olan bir fenomen olup yapılandırma işleviyle de bağlantılı olarak aynı zamanda toplumu düzenleyici kurallar sistemidir. Gerek İslam örneğinde gerek Hıristiyanlık örneğinde ve başka dinler örneğinde dinin, sosyal hayatın bütün alanları ile ilgili normlar geliştirdiği ve düzenlemelerde bulunduğu bilinmektedir.

“Sadakanın makbul olanı gizli olanıdır.” ilkesi ile ihtiyacı olanlar için para bırakılan sadaka taşları dinin toplumsal yaşamdaki etkilerinin tarihî örneklerindendir.

Dinin psikolojik açıdan da olumlu etkileri vardır. İnançlar bireyler üzerinde, rahatlatan, güven duygusu veren ve sıkıntılı zamanlarda umutsuzluğa düşmeyi engelleyen bir rol oynar.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer Yıldırım