İstanbul Üniversitesinin modern bir kurum olarak teşkilatlandırılması ve modern bilim anlayışına göre öğretime başlaması 1845 yılında başlamış, çeşitli aşamalardan geçtikten sonra 12 Ağustos 1900 tarihinde Darülfünun-ı Şahane adı altında (Dölen 2009, 270; Arslan 1995, 50), Yüksek Din İlimleri (Ulum-ı Aliye-i Diniye), Matematik ve Doğa Bilimleri (Ulum-ı Riyaziye ve Tabiiye), Edebiyat, Mekteb-i Hukuk ve Mekteb-i Tıbbiye fakülteleriyle kurulmuştur (Dölen 2009, 273). Darülfünun’la aynı tarihte Edebiyat Fakültesi, Edebiyat, Tarih ve Felsefe bölümleriyle kurulduğu kabul edilmektedir.

Darülfünun-ı Şahane nizamnamesi, 12 Ağustos 1900 yılında yürürlüğe girmiş ve bu tarih, Darülfünun’un kesin kuruluş tarihi kabul edilmiştir (Dölen 2009, 268). Darülfünun’un kuruluşunda yer alan Edebiyat Şubesi’nin dersleri arasında Hikmet-i Nazariye adı altında İlm-i Ahvali Nefs, Mantık, Ahlak ve Estetik yer almışlardır (Dölen 2009, 276; Arslan 1995, 54). 1900’deki kuruluşundan itibaren Darülfünun, Edebiyat Şubesi ve felsefe dersleri bir daha kesintiye uğramamış, böylelikle Felsefe Bölümü’nün kuruluşu, Darülfünun ve Edebiyat Fakültesi’nin kuruluşuyla birlikte söz konusu tarihte gerçekleşmiştir.

Darülfünun’un kuruluşunda eğitim süresi üç yıl olarak belirlenmiştir (Dölen 2009, 280). Haftalık ders saati 11-13 olarak belirlenmiştir (Dölen 2009, 284). 1912 yılında Maarif Nezareti, Darülfünun’un Ulum-ı Aliye-i Diniye ile Edebiyat şubelerinde yeni bir program hazırlanmasını istemiştir. Yeni raporda Edebiyat Şubesi, Felsefe, Tarih-Coğrafya ve Lisan olmak üzere üç kısma ayrılmıştır. Eğitim süresi iki yıla indirilmiştir. Felsefe kısmına Arap Felsefesi ile Sosyoloji dersleri eklenmiştir (Dölen 2009, 338). Felsefe kısmına seçmeli ders sistemi getirilmiştir. Buna göre öğrenciler, zorunlu derslerin yanında, diğer kısımlardan dört saatlik ders seçmeleri önerilmiştir (Dölen 2009, 339-340).

1915 Nizamnamesinde, Mantık, Ahlak, Terbiye, Ruhiyat, İçtimaiyat, Felsefe Tarihi, Metafizik ve İslam Felsefesi dersleri verileceği bildirilmiştir (Ayni 2007, 57). 1908 nizamnamesi çerçevesinde hazırlanan ve 1917’de açılan Medreset’ül Mütehassisin’de de felsefe dersleri okutulmuştur. Bu kurumda, şu üç ana kısım vardır:

1. Tefsir ve Hadis Bölümü.
2. Fıkıh usulü ve Fıkıh bölümü.
3. Hikmet ve Kelam bölümü

Hikmet ve Kelam bölümünde verilecek dersler, Tasavvuf, İslam Felsefesi Tarihi, Hikmet-i ilahiye, Mantık, Felsefe, Ahlak, Umumi Felsefe Tarihi, Dinler Tarihi, İslam Dini şeklinde sıralanmıştır. Fıkıh bölümünde de felsefe dersleri yapılmış ve dersler, Darülfünun hocaları Ferit Kam, İzmirli İsmail, Mehmet Ali Ayni tarafından vermişlerdir (Karakuş 1995, 114-115).

1924 düzenlemesinde, Edebiyat Fakültesi’nde İslam felsefesi, İçtimaiyat, Ahlak, Felsefe Tarihi, Ruhiyat, Mantık dersleri yer almıştır. İlahiyat Fakültesinde, İçtimaiyat, Ruhiyat, Ahlak, İslam Felsefesi Tarihi, İçtimai Ruhiyat, Felsefe Tarihi, Dinler Tarihi ve Felsefesi dersleri verilmiştir (Ayni 2007, 66; Karakuş 1995, 206).

1929 yılında Felsefe Bölümü üç kürsüden oluşmaktadır. Bunlar, Felsefe Tarihi, Ruhiyat ve Sosyoloji’dir. Bölüm öğrencilerine İslam Felsefesi, Terbiye ve Ahlak dersleri de program dahilinde verilmişlerdir (Orhonlu 1973, 68). 1931 tarihinde Edebiyat Fakültesi’nde asli ve ihtisas dersleri ayrımı yapılmış, Felsefe Bölümü için dördü asil, dördü ihtisas olmak üzere sekiz ders belirlenmiştir. Asli dersler, Felsefe Tarihi, Terbiye, İçtimaiyat, Ruhiyat’tır. İhtisas dersleri ise, Metafizik, Mantık, Ahlak ve İslam Felsefesi’dir (Karakuş 1995, 208). 1932 yılında bölümde okutulan dersler: Ruhiyat, Mantık, Metafizik, İslam Felsefesi, Terbiye, İçtimaiyat ve Ahlak, Felsefe Tarihi (Arslan 1995, 131-132).

1947-1948 Edebiyat Fakültesi Öğrenci Kılavuzu’na göre, öğrencilerin mezun olabilmeleri için biri tezli olmak üzere dört sertifika seçmeleri gerekmektedir. Felsefe Bölümü için gerekli dört sertifika şunlardır:

1. Umumi Felsefe Tarihi.
2. Umumi Felsefe ve Mantık.
3. Psikoloji.
4. Sosyoloji
5. Ahlak (1947-1948 Öğrenci Kılavuzu, 21, 25).

Sertifika temelli yapılanma ve kürsü usulü, YÖK yasasına (1981) kadar ufak değişikliklerle devam etmiştir.

KÜRSÜLER

Kürsüler: 1919 Nizamnamesi’ne göre kürsüler şöyle tanımlanmıştır: Müderrisler Meclisi’nin takdiriyle öğretim kürsüler ve derslere ayrılarak yapılacak ve her medresenin (fakülte) esaslı meslek dersleri kürsü itibar olunur. Ana meslek dersleri kürsüler şeklinde örgütlenmiş olup, bunların dışındaki dersler kürsülere bağlı değillerdir. Yeni kürsü açmak, ya da kapatmak, yeni dersler koymak kaldırmak, dersleri birleştirmek, Müderrisler Meclisi’nin kararı, Darülfünun Divanı’nın tasvibi ve Maarif Nezaretinin onayıyla gerçekleşir (Dölen 2009, 552-554). 1924 Talimatnamesinde Kürsü ve Dersler Darülfünun-u Osmani Nizamnamesiyle (1919) aynıdır (Dölen 2010, 14), 1929’da Edebiyat Fakültesi’nde üçü edebiyat, üçü tarih, üçü felsefe ikisi coğrafya şubelerine ait olmak üzere on bir kürsü vardır. Felsefe Şubesi, Felsefe Tarihi, Ruhiyat ve İçtimaiyat kürsülerini içeriyordu (Orhonlu 1973, 68).

1937-1938 ders programında, Umumi Felsefe, Felsefe Tarihi, Sosyoloji, Ruhiyat ve Terbiye başlıkları altında dört disiplin sayılmıştır. Felsefe Bölümü lisansı dört ana ihtisas disipline ayrılmıştır. Umum Felsefe ve Mantık, Felsefe Tarihi, Ruhiyat ve Terbiye, Sosyoloji ve Ahlak aynı zamanda kürsülere de işaret etmektedir (Talebe Kılavuzu 1938, 63-65; Kafadar 2000, 291). Felsefe Bölümü, 1950’li yıllarda yürürlüğe giren Edebiyat Fakültesi Lisans Talimatnamesi’ne göre ayrı kürsü ve lisans sertifikaları korunmuştur. Bununla birlikte, Sosyoloji, Psikoloji, Pedagoji kürsüleri bağımsız bir duruma gelmişlerdir. Tarih süreçte felsefe derslerini, felsefe tarihi, umumi felsefe ve mantık, sistematik felsefe, sistematik felsefe ve mantık, Türk İslam Felsefesi, bilim tarihi ve mantık kürsüleri çeşitli adlar altında yürütmüşlerdir.

OKUTULAN DERSLER

Dersler: Bölüm’ün ilk hocaları ve verdikleri dersler şunlardır: Ahmet Mithat Efendi, Felsefe Tarihi, Dinler Tarihi, Umumi Tarih dersleri (Ülken 1979, 110) okutmuştur. Hüseyin Cahit Yalçın, Felsefe ve Estetik; Filibeli Ahmet Hilmi, Metafizik; Emrullah Efendi, Hikmet-i Nazariye ile Terbiye ve Tedris (İpek 2008, 2); Mehmet Ali Ayni, Felsefe Tarihi (Ülken 1979, 294); Ziya Gökalp, İçtimaiyat; Rıza Tevfik, Felsefe, Estetik (Utku ve Erbay 2009, 4) ve Metafizik; Babanzade Ahmet Naim, Felsefe, Mantık, Ruhiyat (Çakan 1991, 375) ve Metafizik (Gökberk 1983, 3-4) derslerini vermişlerdir. 1933 yılına kadar olan sürede Muallim Ali Haydar, Halil Nimetullah Öztürk, Mehmet İzzet, Orhan Saadettin, Mehmet Emin Erişirgil, İzmirli İsmail Hakkı, İsmail Hakkı Baltacıoğlu, Şekip Tunç, Necmeddin Sadık, Hilmi Ziya Ülken ders vermişlerdir.

Reform sonrasında felsefe derslerinin başlıkları ve veren hocalardan dolayı da içeriklerinde büyük değişiklikler olduğu görülmektedir. Reichenbach (1933-1938) ile Ernst von Aster’in (1936 – 1948) birlikte ders verdikleri döneme (1937-1938 arası) ait olan ve Felsefe Bölümü arşivinde yer alan, Felsefe Bölümünün Tedrisat Planı adlı metinde dersler şu şekilde sunulmaktadır: Felsefe öğrencilerinin umumi felsefe, felsefe tarihi, sosyoloji, ruhiyat, terbiye olmak üzere beş ihtisas alanına ayrıldığı, bu alanların ilk iki yıl ortak dersler aldıkları, isterse ihtisas alanlarını değiştirebilecekleri, üçüncü yılla birlikte ihtisas derslerinin başladığı belirtilmiştir. İlk iki sene dersler, A ve B tipi ve her tip için haftada 10 saati geçmeyecek şekilde sınıflandırılmıştır. Yeni gelen öğrenciler bu ders tiplerinden birini seçmek durumundadırlar. Derslerin iki tipe ayrılmasındaki amaç, hocaların her yıl aynı dersleri okutmaması ve dersleri mümkün olduğunca fazla kişinin takip etmesidir. 5. Sömestri için haftalık 10 saat, 6-8. sömestriler için 14 saat ders almaları öngörülmüştür. Üçüncü ve dördüncü sınıflar için bazı dersler mecburidir. Hangi derslerin mecburi olacağı ders yılı başında hocalar heyeti tarafından belirlendiği belirtilmiştir.

Macit Gökberk, Takiyettin Mengüşoğlu, Vehbi Eralp, Bedia Akarsu, Nermi Uygur, İsmail Tunalı ve Hüseyin Batuhan 1940 yıllardan itibaren Felsefe Bölümü’ne hakim olmuşlardır. Bu hocalar, felsefe tarihinin eskiçağ, ortaçağ, yeniçağ, Rönesans, Aydınlanma, 19. yüzyıl, 20 yüzyıl gibi dönemlerde oluşan felsefe anlayışlarını, varlık, bilgi, mantık, ahlak, sanat, tarih, devlet, antropoloji, dil, teknik felsefesi, gibi disiplinleri, Platon, Aristoteles, Descartes, Leibniz, Hume, Kant, Schopenhauer, August Comte, Nietzsche, Bergson, Russell, Wittgenstein gibi önde gelen filozoflarla ilgili dersler vermiş ve seminerler yapmışlardır. Metin çalışmaları da öncelikli dersler arasında yer almıştır. Bu ders anlayışı hem felsefe tarihini hem felsefe disiplinleri ile sorunlarını hem de filozofları kapsamaktadır.

DOKTORA EĞİTİMİ

Doktora: İÜ.Felsefe Bölümü, dışarıda doktora yapan Macit Gökberk, Takiyettin Mengüşoğlu ve İsmail Tunalı dışında kendi bünyesinde bulundurduğu bütün elamanlarına doktora yaptırmıştır. Ayrıca, Türkiye’de kurulan diğer felsefe bölümlerinin kurucu hocaların tamamına yakını aynı kurumda doktora yapmışlardır.

1942’de başlatılan felsefe doktora programından, 1956 yılana kadar 10 kişi mezun olmuştur. 1956-1964 arası yaklaşık sekiz yıl hiç doktora yapılmadığı görülmektedir. 1964- 1990 arasında 26 yılda 28 kişi doktora yapmıştır. Doktora çalışmalarında ele alınan konular, ahlak, bilgi, varlık, estetik, bilim, dil- kültür, aydınlanma, siyaset-iktisat, insan, algı, sistem, a priori, mantık, Sokrates öncesi, metafizik, sanat, tarih gibi, felsefenin temel alanları ile temel kavramlarını içermektedirler. Başka bir deyişle felsefenin hemen hemen her alanında çalışıldığı görülmektedir. Doktora yapanların büyük bir kısmının felsefe bölümlerinde hoca olmaları, hem Felsefe Bölümü’nün gelişmesine hem de Türkiye’de felsefenin derinleşip yaygınlaşmasına büyük katkı sağlamışlardır.

İLGİLİ KONULAR:

• İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümünün reform öncesi dönemi
• İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümünde yabancı hocalar dönemi
• İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümünün reform sonrası dönemi

Kaynak: TÜRKİYE’DE FELSEFENİN GELİŞİMİ I, s. 17-20, T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2456 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1428