Kavram Nedir? Kavram Türleri, Kavram Çeşitleri Nelerdir?
Kavram, bir nesnenin zihindeki tasarımıdır. Bu bir yönüyle nesneye, diğer yönüyle anlama dönük bir ifadedir. Kavramın dildeki karşılığına ise terim denir. Bu bağlamda diyebiliriz ki kavramlar yoluyla düşünür, düşündüğümüzü de dil yoluyla aktarırız.
Konu Başlıkları
KAVRAM NEDİR?
Kavram, nesnel gerçekliğin insan beyninde yansıma biçimidir. Bundan ötürüdür ki her kavram doğrudan ya da dolaylı olarak nesnel gerçekliği içerir. Bu, örneğin ağaç gibi nesne kavramları için böyle olduğu gibi özgürlük gibi düşünce kavramları için de böyledir. Zümrüdü anka kuşu gibi tümüyle hayal ürünü olan kavramlar bile nesnel gerçeklikten yansımıştır. Ne var ki böyle kavramlar nesnel gerçekliğe döndürülemezler; eş deyişle denenemez, doğrulanamazlar. Bunlar bilim dışı kavramlardır. Demek ki kavramları bilimsel ve bilim dışı kavramlar olmak üzere de ayırmak gerekir.
Günlük yaşantımızda birtakım kavram ve terimler kullanırız. Ancak çoğu zaman bunlardan hangisinin kavram, hangisinin terim olduğu hakkında bir bilgiye sahip değilizdir. Herhangi bir insanın kafasından “para”yı geçirmesi ile “para” sözcüğünü kullanması arasında ne fark vardır? Bu soru üzerine düşünmeniz size kavram ve terim hakkında bir fikir verecektir.
Kavram, nesnelerin insan beynindeki yansıma biçimi, herhangi bir nesnenin zihindeki tasarımıdır. Doğrudan ya da dolaylı, her kavram nesnel bir gerçekliğe denk gelir. Burada önemli olan nokta, kavramı imgeden (hayal) ayırt etmektir. Kavramın imgeden farkı, bir nesneye ilişkin özel nitelikler değil genel nitelikler taşımasıdır. Örneğin, çocukken evde beslediğimiz tavşanı düşünmemiz, onu rengiyle, duruşuyla, görünüşüyle zihnimizde canlandırmamız bir imgedir. Ama “tavşan” kavramı geneldir ve içine tüm tavşanlar girer.
Zihnimiz tek tek olan nesneleri tasarlayabildiği gibi, tek tek olan nesnelerin ortak özelliklerini de tasarlayabilir. Örneğin, tek tek arkadaşlarımızdan yola çıkarak bir “arkadaş” tasarımı yapabiliriz. Bu tür kavramlara genel kavram adı verilir. Eğer, arkadaş kavramından hareketle belli bir arkadaşımızın tasarımını zihnimizde canlandırıyorsak buna da özel (tekil) kavram denir.
TÜMEL KAVRAM (GENEL KAVRAM)
Aynı özellikleri taşıyan ya da aynı sınıfa giren varlıkların tümünü belirten terimlere tümel kavram ya da tümel terim denir. İfadelerde “bütün, tüm, her, hepsi” gibi sözcükler geçiyorsa bu kavram ya da terim, tümeldir. Örneğin “ülke, şehir, hayvan” gibi kavramlar genel kavramlardır.
TİKEL KAVRAM
Tikel, “parça” demektir. İfadelerde “bazı, kimi, kimisi, birkaç” ifadeleri geçiyorsa bu kavram ya da terim, tikeldir.
TEKİL KAVRAM
Türkçedeki dil bilgisinden de bilineceği üzere tek bir varlığa işaret ederler. Örneğin “bu, şu, o” gibi ifadeler tek bir varlığa hitap eder. “Ahmet, İzmir, Fransa” gibi kavramlar da tek bir varlığa hitap eder. Doğal olarak tekildir.
SOMUT KAVRAM ve SOYUT KAVRAM
Duyu organları ile algılanabilen her şey somuttur. Duyularla algılanamayan, sadece somut kavrama atfedilen özelliklerden somutlanarak elde edilen kavramlar soyut kavramlardır. Mesela somut kavramlar nesnel dünyada varlıklara karşılık gelir. Örneğin “insan”, duyu organlarıyla algılanan somut bir kavramdır. Ama insana özgü birtakım niteliklerden ayıklanarak “insanlık” diye ortaya çıkan kavram, somut olarak yoktur.
Bu sınıfta birçok insan var.
Bu sınıfta hiç insan kalmamış.
KOLEKTİF KAVRAM ve DİSTRİBÜTİF KAVRAM
Kolektif kavram, bireyler grubunu ifade eder. Distribütif kavram, bireyler grubunu ifade edip bireyde gerçekleşen kavramlardır. Kolektif zaten birliktelik, bir aradalık anlamlarına gelir. Distribütif kavram ise, distribütörden aklımıza gelebilir. Çünkü distribütör, temsilci anlamındadır. Mesela “x firmasının bölge distribütörü” gibi kullanılır.
Örneğin “meclis” bir bireyler birlikteliği olduğundan kolektiftir. “Milletvekili” ise bu bireyler bütününün tek bir temsilcisi olduğundan distribütiftir. “Ordu” kolektif, “asker”, distribütif kavramdır.
Kavramlar tek tek ele alınışlarına ve birbirleriyle ilişkilerine göre iki grupta incelenebilir.
TEK TEK ELE ALINIŞLARINA GÖRE KAVRAMLAR
Aşağıdaki konu başlıklarını takip edebilirsiniz:
A.1. Tekil ve genel kavramlar nelerdir?
A.2. Somut ve soyut kavramlar nelerdir?
A.3. Kolektif ve distribütif kavramlar nelerdir?
A.4. Olumlu ve olumsuz kavramlar nelerdir?
BİRBİRİYLE İLİŞKİLERİNE GÖRE KAVRAMLAR
Aşağıdaki konu başlıklarını takip edebilirsiniz:
B.1. Özlük ve ilintililik nedir?
Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 3. Sınıf “Klasik Mantık” ve “Modern Mantık” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM)