Baltacıoğlu’nun felsefesi
Türkiye’nin siyasal ve toplumsal tarihi ile İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu’nun uzun yaşamı (1886-1978) iç içe geçmiş ve onun görüşlerini yakından etkilemiştir. Baltacıoğlu, halkın içerisinden gelen, Batı tipi okullarda öğrenim görerek bu eğitimin tüm olanaklarından yararlanarak hızla yükselen II. Meşrutiyet döneminin milliyetçi ve modernist aydınlarından biridir (Kaçmazoğlu, 2001: 199-200).
Baltacıoğlu’nun dünya görüşü, olaylara bakışı, bilim anlayışı, üniversiteden mezun olduğu 1908’den itibaren, II. Meşrutiyet döneminde şekillenmeye başlamıştır. Onun bilimsel görüşlerini belirleyen üç isimden söz etmek mümkündür: Eğitim alanında J. J. Rousseau, felsefe alanında Henri Bergson ve sosyoloji alanında Durkheim. Bu üç ismi tamamlayan bir dördüncü isim de Ziya Gökalp’tir. Bilimsel düşüncelerini şekillendiren bu isimlerden sonra hayran olduğu ve Türk gençlerinden örnek almalarını istediği kişilikler ise Mustafa Kemal Atatürk ile İsmet İnönü’dür (Kaçmazoğlu, 2001: 200).
İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, sosyolojizm ekolüne mensup bir sosyologtur. Ona göre, Durkheim Okulu, sosyolojinin ulaştığı son aşamadır. Bu anlayışını defalarca ifade etme gereği duymuştur. Bir yazısında, Darülfünun’daki sosyoloji, estetik, pedagoji, psikoloji ve İslam sanatları tarihi derslerinde E. Durkheim’in ünlü eseri “Sosyoloji Yönteminin Kuralları” adlı kitabın mantığından hiç ayrılmadığını (Baltacoğlu, 1937a: 18) ve yine sosyoloji kitaplarını yazarken Durkheim ve Gökalp’e bağlı kaldığını belirtir (Baltacoğlu, 1939: 6). Bir başka yazısında, Sosyolojizm ekolü ile Türk sosyolojisinin övgüsünü yapar. Türk sosyologları Uluslararası VII. Sosyoloji Kongresi’ne sundukları tebliğlerinde, tezlerini savunurken, yabancı meslektaşları kadar, hatta onlardan daha güçlüydüler. Bunda şaşılacak bir şey yok. A. Comte ve E. Durkheim’den sonra Ziya Gökalp gibi dünya çapında büyük bir sosyolog yetiştiren bu memleket, Fransa’dan sonra sosyolojinin de ikinci yurdu sayılabilir (Baltacıoğlu, 1952: 2).
İ. H. Baltacıoğlu, Comte ve Durkheim’den sonra Gökalp’i dünyanın en önemli sosyologlarından biri olarak kabul edip onun pek çok konudaki görüşünü benimseyip geliştirmeye çalışırken ve sosyal konuları benzer şekilde yorumlarken, bir başka Türk sosyoloğu, Yunus Kazım Köni, Baltacoğlu’nu, görüşleriyle E. Durkheim’den sonra Sosyolojizm ekolünün en büyük sosyoloğu olarak selamlar (Köni, 1939: 16).
Baltacıoğlu, E. Durkheim’in sosyoloji görüşlerden de hareket ederek din, dil ve sanatsız bir toplum olamayacağını belirtir. Buna göre, ilkel toplumlardan günümüze kadar toplumları şekillendiren üç kuvvet bulunmaktadır. Yeryüzündeki tüm toplumlar dinsiz, dilsiz, sanatsız olmadığı gibi, bunlarsız ne bilim, ne ekonomi, ne teknik, hiçbir sosyal kurum, kültür ve uygarlık olamaz, gelişemez (Baltacıoğlu, 1966: 60-61). Durkheim’e bağlı olarak, toplumsal olguları sıralarken ekonomiye de son sıralarda yer veren Baltacıoğlu, sosyal olayların coğrafi, biyolojik, psikolojik faktörlerle açıklanmasının mümkün olmadığını, sosyal olayların yine sosyal olaylarla açıklanabileceğini belirtir (Baltacıoğlu, 1931: 39).
Baltacıoğlu, sadece bir eğitimci, sosyolog ve felsefeci değildir. O, aynı zamanda çok yönlü bir bilim, düşün ve eylem insanıdır. Türkiye’nin temel sorunları karşısında sürekli fikir üretebilen bir sosyolog, psikolog, felsefeci, düşünür, edebiyatçı, sanatçı, hikaye-roman-piyes yazarı, hattat, ressam ve hatta duvar ustası, marangoz, bahçıvandır (Kaçmazoğlu, 2001: 202). Kendisinin de Yeni Adam’daki yazılarında belirttiği gibi milliyetçi, Batıcı, gelenekçi, laik, cumhuriyetçi ve devrimci bir kişiliktir. Sosyolojizm ekolüne mensup bir sosyolog olan İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu’nun sosyoloji açısından bazı eserleri şunlardır: Mürebbiler, Tarih ve Terbiye, Tiyatro, İçtimai Mektep, Türke Doğru (2 Cilt), Batıya Doğru, Sosyoloji, Halkın Evi, Pedagojide İhtilal, Ziya Gökalp, Türk Milliyeti, Adam Nasıl Yetişir Nasıl Yetiştirilir, Türk Plâstik Sanatları, Kültürce Kalkınmanın Sosyal Şartları, ve Atatürk: Yetişmesi, Kişiliği, Devrimleri. Bunlardan başka onlarca kitap yayınlayan Baltacıoğlu, 1934’ten 1978’e kadar çıkardığı Yeni Adam dergisi ile de kültür tarihimize ve sosyolojiye büyük katkılar sunmuştur.
Kaynak: TÜRK SOSYOLOGLARI, s. 51-52, T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2915 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1872