Uyarıcı Nedir? Uyarıcı-Tepki İlişkisi Nasıldır?
Psikolojide, sebep her zaman bir uyarıcıdır. Bu uyarıcıları biz göz, kulak, deri gibi duyu organlarımızla fark ederiz.
Bu duyu organlarımızın bize sağladığı duyumlar vardır: görsel duyum, işitsel duyum, derimizden gelen dokunma duyumu gibi. Bilimsel araştırmalarda uyarıcıların bağımsız değişken, davranışların da bağımlı değişken olarak adlandırıldığını görmüştük. Bu nedenle aşağıda uyarıcı terimi yerine “değişken” terimini kullanacağız.
Değişken, değişik değerler alabilen uyarıcıdır.
Nitelikleri bakımından uyarıcılar aşağıdaki gibi sınıflanır:
Çevresel değişken: Bazı bilimsel araştırmalar çevresel değişikliklerin davranışa etkisini inceler. Çevresel değişkenler bizim iç çevremiz ile fiziksel dış çevremiz ve sosyal dış çevremizde bulunur. Çevresel değişkenlere örnek olarak dış çevredeki sıcaklık, gürültü, ödül miktarı, başkalarının varlığı, karnımızda duyumsadığımız ağrı verilebilir.
Görev değişkeni: Görev değişkenleri katılımcının araştırmada yaptığı işin özellikleriyle ilgilidir. Bunlara örnek olarak görevin zorluğu, öğrenilecek kelime listesinin uzunluğu, kelimelerin benzerliği, çoktan seçmeli sorulardaki seçenek sayısı verilebilir.
Katılımcı değişkeni: Bilimsel araştırmalarda katılımcı özelliklerinin davranışa etkisi de incelenebilir. Katılımcı değişkenlerine örnek olarak zekâ, cinsiyet, içe kapanıklık, kaygı verilebilir. Katılımcı değişkenleriyle deneysel çalışma yapılamaz. Çünkü genelde bunlar, deneyci tarafından değişimlenemez.
Klasik davranışçı ekol psikolojiyi anlamada sadece uyarıcının (U) ve davranımın (D) yeterli olduğunu düşünüyordu. Psikoloğun yapması gereken canlıyı (insan veya hayvan) bir uyarıcıyla uyarmak, ortaya çıkan davranışı gözlemek ve ölçmek, sonra da U ile D arasındaki ilişkiyi hesaplamaktı. Daha sonraki Yeni Davranışçılık, U-D şemasının yeterli olmadığını, dolaylı davranışların da incelenmesi gerektiğini öne sürmüştü. O zaman şemaya bir de “ara değişken” eklenmişti.
Ara değişkenler doğrudan gözlenemez. Bunlar uyarıcı ve davranış arasındaki ilişkiden dolaylı çıkarılır yani çıkarsanır. Örneğin, uzun süre yiyecekten yoksun bırakılmış deney hayvanlarının yiyecek elde etmeye yönelik davranışları arttığında, açlık ara değişkenini çıkarsarız. Zekâ testinde bireyler farklı puanlar aldığında, zekâ ara değişkenini çıkarsarız. Psikoloji biliminde dolaylı olarak gözlenip ölçülen davranışlarla ara değişkenler arasındaki benzerliğe dikkat ediniz. Psikolojideki ara değişkenlerin çok büyük bölümü bu ünitede inceleyeceğimiz bilişsel süreçlerdir.
Uyarıcı nedir?
İç ve dış çevreden gelerek duyu organlarını harekete geçiren herhangi bir güçtür. Uyarıcıların bir kısmı çevrede olup biten fiziksel ya da kimyasal enerji değişimleridir. Bunlar yeteri kadar kuvvetli olunca duyu organlarını etkiler ve davranışın ortaya çıkmasına neden olur.
Tepki nedir?
Organizmada uyarıcılara karşı meydana gelen davranışlara tepki denir. Mesela müzik uyarıcısı, organizmada “tempo tutma” davranışını ortaya çıkarır. Soğuk uyarıcısı, titreme ve üşüme davranışını ortaya çıkarır gibi.
Uyarıcı-Tepki Formülü
Psikolojide davranışların nedenlerine uyarıcı, uyarıcılara karşı meydana gelen davranışlara da tepki denir. Böylece neden-sonuç ilişkileri, uyarıcı-tepki formülü ile açıklanır. Ancak her tepkinin nedenini bulmak kolay değildir. Çünkü davranışlar üzerinde birçok etken söz sahibi olabilmektedir. Bireyin davranışlarını daha iyi anlayabilmek için bu etmenleri de bilmek gerekir. Sonuç olarak ruhsal olayları U-O-T (Uyarıcı-Organizma-Tepki) formülü, U-T (Uyarıcı-Tepki) formülünden daha iyi açıklar. Duyum, algı, öğrenme, bellek, hatırlama, kişilik gibi psikolojik süreçlerin tümü, uyarıcı ve davranış arasında yer alır.
Derleyen: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Psikolojiye Giriş” ve 2. Sınıf “Deneysel Psikoloji”, 4. Sınıf “Sosyal Psikoloji” Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Psikoloji Ders Kitapları ve MEB Liseler İçin Psikoloji Dersi Ders Kitapları