En sevdiğiniz kitabı elinize alıp masaya oturduğunuzu hayal edin. Ön kapaktaki resme bakıyorsunuz, parmaklarınızı kitabın düzgün cildinde gezdiriyorsunuz ve sayfaları karıştırırken o tanıdık kitap kokusunu alıyorsunuz. Sizin için kitap bir dizi duyusal görünümden ibarettir.

Ama aynı zamanda kitabın bu görünümün ardında kendi bağımsız varoluşuna sahip olmasını da istersiniz. Yani kitabı sehpanın üzerine bırakıp mutfağa gittiğinizde ya da işe gitmek için evden çıktığınızda, kitabın hâlâ siz onu elinizde tutarken göründüğü gibi olmasını, öyle hissettirmesini ve öyle kokmasını beklersiniz.

Nesnelerin bizden ve diğer nesnelerden bağımsız olarak kendi bağımsız varoluşlarına sahip olmalarını düşünmek aslında dünya hakkındaki köklü varsayımlarımızdan biridir. Bu varsayımın kökeni 17. yüzyıldaki bilimsel devrime dayanır ve mekanist dünya görüşü dediğimiz şeyin bir parçasıdır. Bu görüşe göre dünya, her bir detayı önceden belirlenmiş hareket yasaları tarafından yönetilen dev bir saat mekanizması gibidir.

Bu dünya görüşü, 17. yüzyıldan bu yana bilimsel ilerlememizin büyük bir kısmının nedenidir. Ancak İtalyan fizikçi Carlo Rovelli’nin yeni kitabı Helgoland‘da savunduğu gibi, evreni en küçük ölçeklerde tanımlayan kuantum teorisi bu dünya görüşünün neredeyse kesinlikle yanlış olduğunu göstermektedir. Rovelli bunun yerine “ilişkisel” bir dünya görüşünü benimsememiz gerektiğini savunuyor.

İlişkisel olmak ne demektir?

Bilimsel devrim döneminde, İngiliz fiziğinin öncüsü Isaac Newton ve Alman meslektaşı Gottfried Leibniz uzay ve zamanın doğası konusunda anlaşmazlığa düştüler.

Newton, uzay ve zamanın evrendeki her şey için bir “kap” görevi gördüğünü iddia etmiştir. Yani, evrendeki tüm gezegenleri, yıldızları ve galaksileri ortadan kaldırabilseydik, geriye boş uzay ve zaman kalacaktı. Bu, uzay ve zamana ilişkin “mutlak” görüştür.

Öte yandan Leibniz, uzay ve zamanın dünyadaki tüm nesneler ve olaylar arasındaki mesafelerin ve sürekliliklerin toplamından başka bir şey olmadığını iddia etmiştir. Eğer evrenin bileşenlerini ortadan kaldırırsak uzay ve zamanı da ortadan kaldırmış oluruz. Bu, uzay ve zamana dair “ilişkisel” görüştür: Uzay ve zaman yalnızca nesneler ve olaylar arasındaki uzamsal ve zamansal ilişkilerdir. Uzay ve zamana dair ilişkisel görüş, Einstein’ın genel göreliliği geliştirirken ilham aldığı temel noktalardan biriydi.

Rovelli kuantum mekaniğini anlamak için bu fikirden yararlanıyr. Foton, elektron ya da diğer temel parçacıklar gibi kuantum teorisinin nesnelerinin, diğer nesnelerle etkileşime girdiklerinde sergiledikleri özelliklerden başka bir şey olmadıklarını iddia eder.

Bir kuantum nesnesinin bu özellikleri deney yoluyla belirlenir ve nesnenin konumu, ivmelenmesi ve enerjisi gibi şeyleri içerir. Bunlar birlikte bir nesnenin durumunu oluşturur.

Rovelli’nin ilişkisel yorumuna göre, bu özellikler nesneye ait olan her şeydir: Bu özelliklere “sahip olan” altta yatan bağımsız bir madde yoktur.

Peki bunun kuantum teorisi ile ne ilgisi var?

Ünlü kuantum bulmacası Schrödinger’in kedisini düşünün. Bir kuantum süreci (radyoaktif bir atomun bozunması gibi) tarafından tetiklenen ölümcül bir maddenin (bir tüp zehirli gaz gibi) bulunduğu bir kutuya bir kedi koyarız ve kapağı kapatırız.

Kuantum süreci tesadüfi bir olaydır. Bunu tahmin etmenin bir yolu yoktur, ancak atomun belirli bir süre içinde bozunup bozunmama olasılığını bize söyleyecek şekilde tanımlayabiliriz. Bozunma zehirli gaz şişesinin açılmasını ve dolayısıyla kedinin ölümünü tetikleyeceğinden, kedinin yaşaması ya da ölmesi de tamamen tesadüfi bir olaydır.

Ortodoks kuantum teorisine göre, biz kutuyu açıp sistemi gözlemleyene kadar kedi ne ölü ne de diridir. Kedinin tam olarak ne ölü ne de diri olmasının nasıl bir şey olacağına dair muamma hâlâ devam etmektedir.

Ancak ilişkisel yoruma göre, herhangi bir düzenin durumu her zaman başka bir düzenle ilişki içindedir. Dolayısıyla kutudaki kuantum süreci bize göre belirsiz bir sonuca sahip olabilir, ancak kedi için kesin bir sonuca sahip olacaktır.

Demek ki kedinin bizim için ne ölü ne de diri olması ve aynı zamanda kendisinin de kesinlikle ölü ya da diri olması son derece akla uygundur. Meselenin bir gerçeği bizim için gerçektir ve meselenin bir gerçeği de kedi için gerçektir. Kutuyu açtığımızda kedinin durumu bizim için belirli bir duruma gelse de kedi kendisi için hiçbir zaman belirsiz bir durumda olmamıştır.

İlişkisel yorumda gerçekliğin evrensel, “Tanrı’nın gözü” gibi bir görünümü yoktur.

Bu bize gerçeklik hakkında ne anlatıyor?

Bu görüşe göre dünya karmaşık bir karşılıklı ilişkiler ağıdır, öyle ki nesneler artık diğer nesnelerden bağımsız olarak kendi bireysel varlıklarına sahip değildir. Bu tıpkı sonsuz bir kuantum aynaları oyunu gibidir. Dahası, gerçekliğimizi oluşturan ve bu ağın altında yatan bağımsız bir “metafizik” töz de olmayabilir.

Rovelli şöyle özetliyor:

“Bizler görüntülerin görüntülerinden başka bir şey değiliz. Kendimiz de dâhil olmak üzere gerçeklik, ince ve hassas bir perdeden başka bir şey değildir; onun ötesinde hiçbir şey yoktur.”

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Peter Evans’ın “Is reality a game of quantum mirrors? A new theory suggests it might be” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer Yıldırım