Felsefi Denemenin Özellikleri Nelerdir?

Deneme yazılarının fikri hayata ait olanları felsefi denemeyi oluşturur. Felsefi denemelerde öğretici rolüne bürünmeden öğretmek, kesin sonuçlara varmadan eleştirmek, ispata kalkışmadan ve belgelere dayanmadan sonuçlara ulaşma özgürlüğü vardır.

Felsefi denemelerin sınırlarını çizmek edebî denemeler de olduğu gibi oldukça zordur. Çoğunlukla biçimsel olarak eleştiri, sohbet ve ilmî yazılarla karışır. Felsefi denemeyi bu tür denemelerden ayıran temel özellik, sistemli, tutarlı ve temellendirmeye dayalı olarak yazılan yazılar olmasıdır.

1. Felsefi deneme, düzenli ve sistemli bilgiler içermelidir. Düzen ve sistemlilikten anlaşılması gereken, felsefede ele alınan bütün konularda mantık ilkelerinin etkili bir şekilde kullanılmasıdır. Felsefede konu ve kavramlar ele alınırken çelişkili yargılara, kendi içinde tutarsız görüşlere yer verilemez. Aralarında sistemli bir bütünlük bulunmayan hiçbir bilgi, felsefi bilgi değildir. Sistem veya sistemli kavramları biyolojiye ait terimler olsa da Türkçemizde çok geniş bir kullanım alanı vardır. İnsan vücudunda organların bir düzen içinde çalışmasına bir örnek verecek olursak yürürken sağ ayağımızı ileri atarken otomatikman sol kolumuz geriye gider, bu durum bedenimizdeki dengeyi ve düzeni ifade eder. Sistemli bir yazıda da mantıksal olarak bir düzen ve ahenk vardır. Tutarlılık açısından da durum benzerdir.
2. Felsefi denemenin mantıksal ve tutarlı önermelerden oluşması gerekir. Felsefe tarihinde filozofların aynı sorulara farklı cevaplar vermiş olmaları felsefenin öznel bir bilgi oluşundan kaynaklanır. Her filozofun aynı soruyu kendi bakış açısına göre farklı biçimde cevaplandırması ve bu farklı düşüncelerin hepsinin felsefe içinde yer alması doğaldır çünkü felsefede tek bir doğru yoktur. O hâlde yapısal bütünlüğü bozulmadan dile getirilen her anlamlı düşünce kendi kendini inkâr etmeyecek bilgiler içerdiği sürece tutarlı olacaktır. Örneğin Hegel’in diyalektiği (diyalektik idealizm) ile Marx’ın diyalektiği (diyalektik materyalizm) birbirini reddeden iki ayrı yaklaşım biçimi olmasına rağmen, her iki filozofun düşüncelerinin kendi iç mantıksal yapısına bakarak her ikisini de tutarlı felsefi görüş olarak kabul ederiz. Felsefede düşünmenin başında yüklenen anlamı sonuna kadar koruyan kavramlarla düşünme etkinliği gerçekleştirilir. Bu nedenle ortaya konulan düşüncelerin kendi içinde çelişki taşımaması, önceki ve sonraki yargılar arasında mantıksal bağın kurulabilmesi, bu yargıların birbirini desteklemesi gerekir. Örneğin, yazımızın başında ‘’Bütün insanlar zekidir’’ gibi bir görüşü ortaya koyup, bunu destekleyici veriler yazdıktan sonra ilerleyen sayfalarda ‘’bazı insanlar zeki olmayabilir’’ görüşünü ileri sürersek böyle bir düşünce felsefi tutarlılıkla örtüşmez.
3. Felsefi denemede ileri sürülen tezlerin temellendirilmesi gerekir. Temellendirmeyi, ileri sürülen düşünceleri destekleyen veya çürüten kanıtlar ileri sürebilme, dayanak gösterme olarak ifade edebiliriz. Nasıl ki bir binanın temeli sağlam olmadığında bina çürük olur, işte yazacağımız felsefi yazıya da bilimlerden, estetikten, etikten sağlam argümanlar (destekler) oluşturmaz isek felsefi bir değeri olamaz.
4. Yazar seçilen konuda, felsefe tarihinin işaret ettiği temel problemlere ulaşabilmeli, bu problem ve kavramlar hakkında bilgi vermelidir.
5. İleri sürülen görüşler bağımsız, yeni ve özgün olmalıdır.
6. Felsefe dilini ve kavramlarını doğru kullanabilmelidir.
7. Var olan karşısında bir tavır alışı dile getiren felsefi denemeler eleştirel bakış açısına, evrensel bir bütünlüğe sahip olmalıdır. Felsefe geneli kucakladığı, varlığı bütünüyle ele aldığı, belli bir insanı değil, kendi özü ve yapısı içinde düşünülen insanı anlamaya çalıştığı ve her zaman her yerde var olan değerleri temellendirmeye çalıştığı için insan yaşantısına giren her şey felsefi denemenin konusu olabilir.