Yapısalcı okul; düalist okulun temel varsayımlarını teorik ve ampirik araştırmalara dayanarak eleştiren bir yaklaşımdır. Bağımlılık teorisi olarak da adlandırılır.

Bağımlılık teorisi için enformel sektör, azgelişmiş ülkelerde kapitalist gelişmenin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Kapitalist sistemle iç içe geçmiştir ve onun bir parçasıdır. Enformel sektörün varlığı kapitalizm için zorunludur. Kapitalist kesin enformel sektörde yaratılan değere el koymaktadır. Dolayısıyla sermaye birikim sürecine önemli bir katkı yapmaktadır.

Bağımlılık teorisine göre özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrası Üçüncü Dünya kentlerinin temel özellikleri haline gelen enformel sektör o ülkelerde gelişen kapitalist ilişkilerin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Enformel sektörü kapitalist üretim ilişkilerinin dışında kendine özgü ayrı formlar ve yapılar olarak düşünmek yanlıştır. Enformel sektör kapitalist sistemin bir parçasıdır ve varlığını sürdürmesi de, kendine özgü gelişen kapitalist sisteme bağlıdır. Hatta enformel sektörün varlığı kapitalist sistem için bir zorunluluktur.

Düalist okulun ortaya koyduğu gibi enformel sektör formel ekonomiden ayrı, bağımsız, kopuk bir yapı değil, aksine formel ekonomiyle iç içe geçmiş dinamik bir yapıdır. Enformel sektör kapitalist sistemle güçlü bağları olan, kapitalizm lehine işleyen bir yapıdır. Bu karşılıklı ilişki çoğunlukla enformel kesimin küçük çaplı faaliyetlerinin aleyhine işlemektedir.

Sonuç olarak Üçüncü Dünya ülkelerinde düalist yapılardan söz etmek doğru olmayacaktır. Aksine, enformel kesimde faaliyet gösteren küçük üreticilerin yarattığı değere kapitalizm el koymaktadır. Tam da bu noktada enformel kesimin sermaye birikim sürecine önemli düzeyde katkı sağladığı söylenebilir (Ayata, 1987, s.19).

Bağımlılık teorisine göre, enformel sektör kapitalist sisteme bağımlı, bu sistemin yarattığı ve kapitalizmin varlığı için kaçınılmaz bir yapıdır. Peki, enformel sektör kapitalist sistemle hangi noktalarda bağlantı içindedir?

Bağımlık teorisine göre enformel sektör, kapitalist sistem içinde formel sektörle geri, ileri, fason, gelir ve tüketim sübvansiyonu olmak üzere beş temel noktada bağlantı içindedir. Şimdi sırasıyla bu beş bağlantı noktasını inceleyelim.

Geri Bağlantı

Geri bağlantı formel kesimin sermaye yoğun büyük şirketlerinin ürettiği ürünlerin, enformel kesimin küçük üretim birimleri tarafından hammadde ve/veya ara malı girdisi olarak kullanmasını anlatmak için kullanılan bir kavramdır. Örneğin, pastane dükkânı sahibi bir küçük üreticinin kullandığı unu, büyük ölçekli bir işletmeden temin etmesi, enformel kesimle formel kesim arasında kurulan bir geri bağlantıya örnek olarak verebiliriz.

Enformel kesim ile formel kesim arasındaki geri bağlantı aynı zamanda şu gelişmeleri ortaya koymaktadır (Ayata, 1987, s.20):

Birincisi, enformel kesim ve/veya küçük üretim formel kesimde büyük ölçekli, sermaye yoğun firmaların ürettiği ürünler için önemli bir pazar hâline gelmektedir. İkincisi, enformel kesim ekonominin önemli bir pazarı hâline gelmesi ülke içinde iç piyasanın gelişmesine de katkı sağlamaktadır. Üçüncüsü, geri bağlantının güçlü olduğu bir ekonomide yerel düzeyde kapalı ekonomilerin de ortadan kalktığı söylenmektedir. Geleneksel zanaatkârlığın yerini, ulusal ve uluslararası ekonomiyle bağlantıya geçmiş, bu ekonomilerle bütünleşmiş farklı ve yeni bir tip küçük üretimin aldığının altı çizilmektedir. Dördüncüsü, geri bağlantı aynı zamanda enformel kesim ve/veya küçük üretimin teknolojik düzeyde önemli bir değişime girdiğinin de göstergesidir. Çünkü enformel kesim artık daha fazla fabrika girdileri kullanmaya başlamıştır. Son olarak, bu kesimin modern alet ve makineleri ve yarı işlenmiş standardize hammadde kullanmaya başlaması, emek verimliliği üzerinde de olumlu bir etki yaratmaktadır.

İleri Bağlantı

İleri bağlantı, enformel kesim ve/veya küçük üretim tarafından üretilen ürünlerin formel kesim yani büyük ölçekli fabrikalar ve işletmeler tarafından girdi olarak kullanılmasıdır. Diğer bir deyişle, enformel kesimin formel kesim tarafından kullanılan girdileri üretmesidir. Küçük köylü üreticisinin yetiştirdiği ve ürettiği pancar, pamuk, tütün ve ayçiçeğinin büyük ölçekli sanayi işletmeleri tarafından girdi olarak kullanılmasını ileri bağlantıya örnek olarak verebiliriz. Enformel kesim ve formel kesim arasındaki ileri bağlantının ekonominin bütün sektörlerinde çok fazla güçlü olmadığı, bu bağlantının daha çok tarımsal küçük üretimde yaygın olduğu belirtilmektedir (Ayata, 1987, s.20).

Fason Bağlantı

Fason bağlantı, bir işletmenin üretim maliyetlerini aşağıya çekmek için işin bir kısmını ya da tamamını başka bir firmaya yaptırmasıdır. Fason bağlantı küçük, orta ve büyük ölçekli işletmeler arasında gerçekleşmektedir. Enformel kesimin küçük ölçekli işletmesiyle, formel kesimin büyük ölçekli işletmesinin fason bağlantıya girmesine daha az rastlanmaktadır. Yani küçük işletmeyle orta ölçekli işletmenin, orta ölçekli işletme ile büyük işletmeler arasındaki fason bağlantı daha fazla yaygındır. Formel kesim ve enformel kesim arasındaki fason bağlantı genellikle büyük işletme aşısından daha fazla fayda sağlayan bir bağlantıdır. Fason bağlantı büyük ölçekli firmanın yatırım masraflarından tasarruf etmesini sağlar.

Birincisi, büyük ölçekli firma üretimini artırmak için gerekli olan ek bina ve makine için sermaye harcamalarından vazgeçmiş olur. Çünkü bu alanlara yatırım yapmak yerine işi başkasına yaptırmaktadır. Büyük firma işi başkasına yaptırarak elindeki kıt sermayeyi, üretim yerine pazarlama gibi ve/veya elindeki üretim araçlarının yenilenmesi gibi değişik alanlara kaydırarak önemli kazanımlar elde eder. Sonuç olarak, büyük firma bir yandan kendisine gelen üretim talebini fason bağlantıyla yerine getirmiş olur, diğer yandan da maliyet masraflarını yükselterek kârlılık oranını düşüreceği bir riske de girmemiş olur.

İkincisi, fason bağlantının işgücü maliyetlerini de aşağıya çeken bir yönü vardır. Küçük ölçekli bir işletmeyle fason bağlantıya giren büyük bir firma, fason bağlantının işgücü maliyetlerini aşağıya çeken yönünden faydalanmaktadır. Çünkü, enformel sektörde yer alan küçük işletmeler genellikle aile emeği veya örgütleşmemiş ücretli işgücü kullanmaktadır. Bu işletmeler işgücü maliyetlerini aşağıya çekmek için çalıştırdıkları işgücünün çoğunu sigortasız çalıştırmaktadır. Bu durumdan aynı zamanda büyük firma da yararlanmaktadır (Ayata, 1987, s.20).

Gelir Bağlantısı

Formel sektörde sermaye yoğun büyük firmalar işgücüne katılan herkese istihdam olanakları yaratma açısından sınırlı bir potansiyele sahiptir. Bu sektörlerde istihdam edilen işgücü sayısı sınırlıdır. Ücret karşılaştırması yapıldığında, formel sektörde çalışanların enformel kesimde çalışanlara göre kazançlarının daha yüksek olduğu söylenebilir. Ancak, formel kesimde istihdam olanağı bulan bir kişinin kazancı ailesinin geçimi için yeterli olmamaktadır. Bundan dolayı hanede yaşayan diğer bireyler ailenin geçimini sağlayabilecek geliri kazanmak için, formel kesimde istihdam olanaklarının daralmasından dolayı; enformel kesimde çalışmaktadır. Bir hanede evin erkeği formel sektörde çalışırken, diğer hane üyeleri (kadın, kız, erkek çocuk gibi) de enformel kesimde gelir kazanarak ailenin geçimine önemli düzeyde katkı sağlamaktadır. Örneğin, erkek fabrikada işçilik, kadın çocuk bakıcılığı veya gündelikçi olarak çalışarak, erkek çocuklardan biri inşaatta işçilik, diğeri boyacılık yaparak, kız çocuk ise terzilik yaparak ailenin geçimine katkıda bulunmaktadır. Formel kesimde ücretlerin düşük tutulmasının nedenlerinden biri de, aile üyelerinin enformel sektörden kazanç sağlama olanakları olarak görülmektedir. Özellikle ekonominin kriz dönemlerinde, kapitalist işletmelerde ücretler seviyesinin düşmesi hane üyelerinin enformel kesimde çalışma eğilimini artırmaktadır. Diğer bir deyişle, enformel sektörden sağlanan kazanç dolaylı olarak formel sektörde ücretlerin düşük tutulmasına neden olmaktadır. Formel sektörde ücretlerin düşük tutulması kapitalist kesimde sermaye birikimi oranlarının artmasına neden olmaktadır. Enformel sektör, işçi bir aileye ek gelir kazanma fırsatı yaratarak kapitalist kesimde ücretlerin yükselmesinin önüne geçmektedir (Ayata, 1987, s. 21-22). Düalist okul gelir bağlantısıyla enformel kesimin kapitalist sistemden kopuk olmadığını, tersine kapitalist sistemin devamına yönelik önemli bir katkı yaptığını ortaya koymaktadır.

Tüketim Bağlantısı

Enformel kesimle formel kesim arasında kurulan tüketim bağlantısı düşük gelirli hanelerin ihtiyaçlarının karşılanmasıyla ilgilidir. Diğer bir deyişle, düşük gelirli ve yoksul haneler geçimleri için gerekli mal ve hizmetleri, yani tüketim ihtiyaçlarını enformel kesimden karşılamaktadır. Oysa sermaye yoğun büyük ölçekli işletmeler daha çok toplumun gelir düzeyi yüksek orta ve üst sınıfının ihtiyaçlarına yönelik mal ve hizmet üretmektedir. Diğer bir ifadeyle, toplumun orta ve üst kesimlerinin kazançları formel kesimin ürettiği tüketim mallarının ve hizmetlerinin bedelini ödeyebilecek seviyededir. Gelirleri düşük işçi sınıfı hanelerin ihtiyacına yönelik mal ve hizmetler, enformel kesim tarafından daha ucuza üretilmektedir. Düşük gelirli kesimin ihtiyaçlarını karşıladığı bu mal ve hizmetlerin ucuzluğunun yanı sıra kalitesi de düşüktür. Haneler bu yolla geçim seviyelerini düşük tutmaktadır. Gelir bağlantısında olduğu gibi kapitalist sistem sermaye birikimini çoğaltmak için tüketim bağlantısıyla da enformel kesimden yararlanmaktadır (Ayata, 1987, s. 22). Yani haneler ihtiyaçlarını enformel kesimden ucuz bir şekilde karşılayabildiği için kapitalist kesimde ücretler seviyesini yükseltmez.

Özetle, yapısal okula göre enformel sektör, firma düzeyinde ve bu sektörde çalışan işçiler açısından değerlendirildiğinde; üretim girdilerinin, emek maliyetlerinin düşürülmesine hizmet etmektedir. Enformel sektör büyük kapitalist firmalar lehine değer aktaran bir yapıdır. Yapısalcı okul, düalist okuldan farklı olarak; kapitalist Tüketim bağlantısı, düşük gelirli ve yoksul hanelerin geçimleri için gerekli mal ve hizmetleri, yani tüketim ihtiyaçlarını enformel kesimden karşılamasıdır. Gelir bağlantısında olduğu gibi kapitalist sistem sermaye birikimini çoğaltmak için tüketim bağlantısıyla da enformel kesimden yararlanmaktadır toplumda farklı üretim biçimlerinin olduğunu hatta bunların birbirlerinden ayrılmaz bir şekilde karşılıklı bağımlılık ilişkisi içinde varlıklarını devam ettirdiğini vurgulamaktadır. Yapısal okulun enformel tartışmalara yaptığı katkı ise şöyle özetlenebilir: Küreselleşmeyle birlikte enformel sektör kapitalist yapının desteklenmesi açısından önemli bir işleve sahiptir. Enformel ekonomik ilişkiler küresel piyasada kapitalist işletmelerin maliyet masraflarını aşağıya çekerek kâr oranlarının yükselmesini sağlamaktadır. Gelişmiş ülkenin kapitalist işletmeleri gelişmekte olan ülkelerde enformel ilişki ağlarıyla ucuz işgücünden yararlanmaktadır. Enformel sektör, işçi maliyetlerini aşağıya çekerek kâr oranlarını artırmakta ve düşük gelirli haneler için de ucuz mal ve hizmet üreten bir alandır (Habib-Mintz (2009, s.7).

Kaynak: EKONOMİ SOSYOLOJİSİ, s. 74-78, T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2303 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1300