Özgürlük ve Sorumluluk Arasındaki İlişki

Sorumluluk ve özgürlük, eylemi ahlaki yapan en önemli iki özelliktir. Her iki özellik de birbirine bağlıdır vebu iki özellik kendilerini ancak eylemde gösterirler.

Daha çok görevlerin ve ödevlerin yerine getirilmesinde kendini gösteren sorumluluk, kişiyi ahlaki anlamda değerli kılan ya da saygınlığını kaybetmesine neden olan bir niteliktir. Özgürlük ve sorumluluk arasındaki ilişki ile ilgili farklı görüşler vardır.

Birey ahlaki eylemde bulunurken özgür müdür?

Çok zor koşullar altında (örneğin açlık, yoksulluk, hastalık vb.) insanlar bir kabahat işlediklerinde bu eylemi özgür iradeleri ile yapmış olurlar mı? Suçlu sayılırlar mı? Savaş esnasında düşman askerini öldürme emri alan bir asker, bunu özgür iradesi ile mi yapmıştır? Olayda sorumluluğu var mıdır? Doğuştan insanlar arasındaki farklar (zekâ, cinsiyet, sosyal sınıf, renk, milliyet) insanların özgürce eylemlerde bulunmalarını etkiler mi? “Suç benim değil kaderin.” diyen ve kendini kader mahkûmu olarak gören bir mahkûm, sizce bu konuda haklı mıdır?

Bu gibi sorular, insanın ahlaki eylemde bulunurken özgür olup olmadığına dönük, sorumluluk bilincini de içeren sorulardır. Bu sorulara, felsefi sistemler bazı cevaplar vermiştir. Bu cevapları makalemizin devamında bulacaksınız.

İnsan Ahlaki Eylemde Bulunurken Özgür müdür? Tablo Gösterimi

İNSAN AHLAKİ EYLEMDE BULUNURKEN ÖZGÜR MÜDÜR?

Determinizm (Belirlenimcilik)

İnsanın eylemlerinde özgür olmadığından davranışlarınd

an da sorumlu tutulamayacağını kabul eden bu görüşe göre, davranışlarımızda özgür olduğumuzu zannetmemiz, hareketlerimizi zorunlu kılan sebepleri bilemeyişimizden ileri gelir. Davranışlarımızı zorunlu olarak ortaya koyan bu sebeplerin bir kısmı dışımızdan (tabiat şartları, başka insanların üzerimizdeki etkileri gibi), bir kısmı da içimizden (isteklerimiz, ihtiraslarımız, korkularımız gibi) kaynaklanarak irademize baskı yapar ve bizi belli bir davranışta bulunmaya zorlarlar.

Fatalizm (Kadercilik)

Her şeyin önceden doğaüstü bir güç tarafından belirlendiğini savunan bazı kaderci filozoflar da insanların özgür olmadığını, dolayısıyla sorumluluktan söz edilemeyeceğini ileri sürerler.

İndeterminizm (Belirlenmezcilik)

Farklı davranışlar veya tercihler arasında “karar verme” olgusu nedeniyle insanın özgür olduğunu, dolayısıyla davranışlarından sorumlu tutulacağını iddia eder. Bu görüşte olanlara göre özgürlük, iradenin özerkliğine bağlıdır. Yani eylemde bulunan kişinin, hiçbir dış baskının etkisinde kalmadan veya zorlanmadan, kendi öznel arzu ve isteğiyle, bilinçli bir davranışta bulunması ve bunun sonucunda nelerin olabileceğini bilmesi ve sonuçlarını üstlenmesi sorumluluğu beraberinde getirir.

Otodeterminizm (Özbelirlemecilik)

Davranışı belirleyen bazı etkenler olsa dahi bireyin hayatını kontrol edebileceği anlayışını temel alır. Determinizm ve indeterminizm görüşlerini uzlaştırma çabasında olan bu görüşe göre insan bilgi ve deneyimleriyle kendini gerçekleştirerek özgürleşebilir. Yani kişi çabasıyla kendini belirleyen koşulları aşıp geliştirir ve kendi özgürlüğünü oluştura bildiğinden davranışlarından sorumludur.

Liberteryanizm (Özgürlükçülük)

Ahlaktan ya da ahlaki sorumluluktan söz edebilmemiz için özgürlüğün gerekli koşul olduğunu iddia eder ancak bu özgürlük, bireyin keyfine göre davranması, isteklerini, içgüdülerini dilediğince doyurma olanağı bulması anlamına gelmez. Özgürlük keyfilik olmadığı gibi, nedensiz bir davranış hiç değildir. Kişi yaptığı şeyin sonunda karşılaşacağı sonuçlara göre pişman olabilir. Bu pişmanlık (başka türlü de yapabilme ihtimalinden dolayı) insanın özgürlüğünü dolayısıyla sorumluluğu olduğunu gösterir.

Ahlaki eylem ile sorumluluk arasında nasıl bir ilişki vardır?