Hipparkos ya da Hipparkhos M.Ö. 190 ila M.Ö. 120 yılları arasında, yani Helenistik dönemde yaşamış Eski Yunan astronomu, matematikçisi, düşünürü ve coğrafyacısıdır.

Hipparkos, özellikle trigonometri disiplininin kurucusu olarak bilinmektedir. Hipparkos, yeryüzündeki her noktanın yerini enlem ve boylam dereceleriyle belirtme yöntemini de ilk uygulayan kişi olmuştur. Aynı zamanda Dünya’nın dönüşü sırasındaki yalpalamaya karşılık gelen presesyon hareketinin de kâşifidir.

Hipparkos, Anadolu’daki Nikea (bugünkü adıyla İznik) kentinde doğmuştur. Hayatının büyük bölümünü Rodos adasında geçiren ve orada da yaşamını sonlandıran Hipparkos, daha çok astronomi alanında ve özelde de yıldızlara ilişkin gözlemleriyle tanınmıştır.

Hipparkos, çıplak gözle görülebilen yıldızları parlaklıklarına göre sınıflandırmış; Ay’ın ve Güneş’in uzaklıklarını hesap etmeye yönelik çalışmalar da yapmıştır.

HİPPARKOS KİMDİR?

Astronomi, matematik ve coğrafya bilgini olan Hipparkos başkenti İzmit olan Bitinya Krallığı döneminde M.Ö. 190 yılında İznik kentinde doğmuştur. İznik’te geliştirdiği gözlemevinde gök cisimlerini gözlemlemiştir.

Hipparkos, Antik dönemin en büyük gökbilimcisi olarak kabul edilir. M.Ö. 146 tarihinde 48 yaşındayken, bilgi toplamak için İznik’ten Rodos’a giderek çalışmalarını burada sürdürmüştür. Babil ve İskenderiye’de var olan bilgileri nasıl topladığı tam olarak bilinmemekle birlikte, bir ihtimal o kentleri de ziyaret etmiş olduğu düşünülmektedir.

M.Ö. 127’de Rodos’ta öldüğü sanılmaktadır ama o yıl yaptığı gözlemleri de yayınladığına göre daha sonraki bir yılda öldüğü de ileri sürülmektedir.

Hipparkos

Hipparkos, yaşamı boyunca 14 kitap yazmıştır ama bunlardan sadece bir tanesi günümüze ulaşmıştır.

Gökbilimci, matematikçi ve coğrafyacı olarak tarihe adını altın harfler ile yazdıran trigonometrinin kurucusu olarak tanınan Hipparkos, kendi gözlemevinden gökcisimlerinin konumlarını gözlemlemiş ve 850 yıldızlık bir katalog hazırlamıştır. Bu katalog yıldızların adı, konumu (koordinatları) ve parlaklıklarını içermektedir. O zamanlarda teleskop bulunmamaktadır; ama Hipparkos, yaptığı gözlemlerle en doğru sonuçlara yakın sonuçlar elde etmiştir.

Hipparkos, ekinoks noktalarının kaydığını keşfetmiştir. Gök cisimlerinin konumunu belirtme yöntemini de aynı zamanda keşfeden Hipparkos, herhangi bir tarih için Güneş ve Ay’ın konumlarını doğru olarak önceden belirlemiştir.

Hipparkos, daireyi 360 eşit parçaya bölerek bunu sistematik olarak kullanan ilk kişidir. Dolayısıyla matematikte trigonometrinin bulucusu olarak da kabul edilmektedir. Hipparkos’un daireler ve kirişler üzerine olan merakı o kadar ileri gitmiş ki bu konuda bir çok kitap yazmıştır.

Hipparkos günümüzden iki bin yıl önce ay takvimine göre bir ayın uzunluğunu da aslından çok yakın bir biçimde hesaplayabilmiştir. Coğrafik yani yeryüzü koordinat sistemin de geliştirmiştir.

Hipparkos, gök cisimlerinin konumların gözlemek ve hesap etmek için yaptığı gözlem aletlerini kendisinden sonra gelen bilim insanları da kullanmıştır. Bunların içinde Güneş Saati (Gnomon), Usturlab (Astrolab) ve en önemlisi de Çemberli Küredir (Armillary Sphere).

Hipparkos

YILDIZ KATALOĞU

Bu kataloğun özgün hali maalesef günümüze ulaşmamış ama daha sonra gelen bilim insanları bu kataloğu kullanmış ve Hipparkos’tan aldıklarını söylemişlerdir. Örneğin Batlamyus “Almagest” isimli meşhur eserinde 1022 yıldız içeren kataloğunun 850’sini Hipparkos’tan almıştır.

Bu kataloğun en önemli özelliği de ilk kez yıldızların parlaklıklarının sayılarla gösterilmesi olmuştur. Bu sistemi de Hipparkos bulmuştur. En parlak yıldızların değeri 1, göz sınırında zorla görülen yıldızların parlaklığına ise 6 demiştir. O zamanlar sadece çıplak gözle gözlem yapılırken tanımlanan bu değerler günümüzde CCD gibi çok ileri teknikle gözlenen yıldızların parlaklığını ifade ederken de kullanıyoruz. Bu sayıların birimi “kadir”dir.

Hipparkos, gök cisimlerinin uzaklığını ölçmek için çok çalışmıştır. Bir Güneş tutulması sırasında güneşin boyutunu ve Ay’ın uzaklığını saptamak için birçok hesap yapmıştır. İlginç bir geometri kullanmıştır. Sonuç olarak güneşin boyutunu 2550 yer yarıçapı ve Ay’ın uzaklığını da 60.5 yer yarıçapı olarak hesaplamıştır.

Yıldızların konumları, parlaklıkları ve gök cisimlerinin uzaklığı üzerine bu kadar kafa yoran Hipparkos’un anısına benzer bir görevle hazırlanan uzay teleskopuna adı verilmiştir. Avrupa Uzay Ajansı’nın uzaya 1989 yılında fırlattığı ve 1993 yılına kadar çok önemli gözlemler yapan Hipparcos (HIgh Precision PARallax COllecting Satellite) uydusu sonuçta 2.5 milyon yıldızı içeren bir katalog yayınlanmıştır.