Bilinçli cehalet, herhangi bir şey hakkında istenmeyen kararlar vermenin sorumluluğundan kurtulmak için bu kararların verilmesine neden olacak bilgilere sahip olmaktan kaçınmak amacıyla takınılan art niyetli tavra verilen addır. Bu aynı zamanda, bir kişi davranışlarının olumsuz sonuçları hakkında bilgi sahibi olmaktan kasıtlı olarak kaçındığında ortaya çıkan bilinçlice bilgisiz kalma durumudur.

Yapılan bir meta-analiz, insanların %40‘ının kararlarının başkalarını nasıl etkilediği konusunda bilgisiz kalmayı tercih ettiklerini ortaya koymuştur. Kanıtlar bilinçli cehaletin bencilliğe sağlam zeminli bir mazeret sağladığını açığa çıkartmıştır.

Aşıların insanlarda birçok hastalığın asıl kaynağı olduğuna inanan; ama aşıların güvenilirliğini gösteren pek çok araştırmayı gözden geçirmeyi dahi kesinlikle reddeden birini tanıdınız mı? Peki ya sırf eti daha ucuza yiyebildiği için besi hayvancılığı hakkında bilgi edinmekten kaçınan bir arkadaşınız oldu mu? Bu skalaya, alın teriyle para kazandığını iddia eden ve fakat tedarik zincirinde çalışan insanların sömürülüp sömürülmediğini araştırmayan bir şirket CEO‘sunu da eklemek pek tabii mümkündür.

Yukarıdaki örneklerin hepsi psikologların bilinçli cehalet olarak adlandırdığı durumu ortaya çıkaran; kişinin, davranışlarının olumsuz sonuçlarını delillendiren her türlü bilgiden bilinçli olarak uzak durma, kaçınma davranışının bir örneğidir. Hepimizin hayatında görmezden geldiğimiz ve her şey yolundaymış gibi davrandığımız bir yan vardır. Bu yan; kişisel, siyasi ya da mesleki bir durumu ifade ediyor olabilir; ancak bilinç seviyemizin hemen altında, hepimiz bu davranışlarımızın örneklenen değerlerle uyuşmadığını bilmekteyizdir.

Bilinçli cehalet örnekleriyle günlük yaşamda çokça karşılaşılmaktadır. Bilinçli cehaletin ne kadar yaygın ve zararlı olduğunu bilmenin yanında insanların neden böyle bir psikolojik yönlendirmeye başvurduklarını anlamak da önemlidir. ¹

Bunu öğrenmek için Amsterdam Üniversitesinde doktora öğrencisi olan Linh Vu ve bir grup araştırmacı, bilinçli cehaletin mevcut ampirik kanıtları üzerine gerçekleştiren ilk meta-analize imza atmışlardır. Amerikan Psikoloji Derneği tarafından yayımlanan hakemli bir dergi olan Psychological Bulletin‘de yer alan bu çalışmada toplamda 6 binden fazla katılımcının yer aldığı 22 bilimsel çalışmanın sonuçları karşılaştırılmıştır. ²

Ahlaki hareket alanı

Yale Üniversitesinden Doçent Jason Dana tarafından tasarlanan ahlaki hareket alanı ³ adlı çalışmada deneklere rastgele karar alıcı taraf ya da karardan etkilenen taraf rolü verilmektedir. Örneğin karar alıcıya 5 dolar ya da 6 dolarlık iki farklı ödeme planı sunulur. Karar alıcı, eğer 5 dolarlık ödemeyi kabul ederse karardan etkilenen taraf da 5 dolar kazanacaktır. Fakat karar alıcı eğer 6 dolarlık ödemeyi kabul ederse karardan etkilenen taraf sadece 1 dolar kazanacaktır.

Bir araştırmacı tarafından bu bilgi deneklere sunulduğu zaman karar alıcıların çoğunluğu, özgeci davranmıştır. Karardan etkilenenin daha fazla para alabilmesi için kendilerinin biraz daha fazla ödeme alma durumlarını feda etmiş olmuşlardır. Ortalama olarak, karar alıcıların sadece yaklaşık %25‘i bencilce davranmıştır. Ancak bu durum yalnızca konu hakkında tam bilgi sahibi olunması koşulunda gerçekleşmektedir.

Deneysel koşullarda, karar alıcı taraf 5 ya da 6 dolarlık ödemeler arasında seçim yapabilmektedir; ancak bu kez karardan etkilenen tarafın kendi tercihleri sonucunda ne kadar ödeme alacağını bilmemektelerdir. Karardan etkilenen taraf 1 ve 5 dolardan birini alacaktır ve bunları alma ihtimali %50-%50’dir. Daha da önemlisi, karar alıcı taraf araştırmacılara karardan etkilenenlerin ne kadar ödeme alacağını sorabilecek durumdalardır ve bunu kendilerine hiçbir maliyeti olmadan yapabilmektelerdir. Başka bir deyişle, karar alıcı taraf davranışlarının sonuçlarını bilmeden de eyleme geçebilir, öğrenmek isterse öğrenerek de eyleme geçebilir.

Jason Dana’nın 2007’de yayımlanan çalışmasına göre gerçek deneysel koşullarda karar vericilerin %44‘ü bilinçli cehaleti seçmiş ve bencilliği tercih etmişlerdir. ⁴

Meta-analizdeki bazı çalışmalar Dana’nın orijinal çalışmasının farklı biçimlerdeki tekrarı niteliğindedir. Örneğin karardan etkilenenin karar alıcının teklifini kabul edebileceği veya reddedebileceği durumlar vardır. Eğer teklif reddedilirse her iki katılımcı da hiçbir şey kazanamayacaktır. Ancak tüm çalışmalarda, araştırmacılar Dana’nın ulaştığı özgün dağılımın oldukça tutarlı olduğunu fark etmişlerdir. Ortalama olarak insanların %40’ı davranışlarının sonuçlarını öğrenmemeyi tercih etmişler ve bu bilinçli cehalet durumu, bilgi sahibi olanlara kıyasla daha az özgecilikle ilişkilendirilmiştir.

Mazeret olarak cehalet

Bilim insanları bilinçli cehalet tercihi için iki potansiyel motivasyon kaynağı öngörmüşlerdir. Bunlardan ilki, bilinçli cehaletin kendinden vermeden kaçınmak için kullanılan bir yerleşik mazeret olduğu yönündedir. Eğer bir kişi davranışlarının sonuçlarından haberdar değilse bencilce davranmaya karar verse dahi olası bütün sonuçlara rağmen kendisini ahlaken dürüst bir birey olarak kabul edebilir. Burada bilinçli cehalet, kişinin kendi algı durumunu korumasına hizmet etmektedir.

İkinci potansiyel motivasyon kaynağı da “bilişsel ihmal” olarak bilinmektedir. İnsanlar kafalarını gerektiğinden fazla meşgul etmekten, çok fazla düşünmekten hoşlanmazlar. Bu; tembellikten, yeterince önemsememekten ya da daha fazlasını öğrenmek için zaman ayırmamaktan kaynaklanabilmektedir. Bu durumda kişiler durum ne olursa olsun, en kolay kararı en hızlı biçimde vermeyi tercih etmektelerdir.

Araştırmacılar konu hakkında bilgi edinmeyi seçen deneklerin seçimlerini, seçimlerinin sonuçlarını önceden öğrenenlerle karşılaştırmışlardır. Buna göre yönlendirici etken bilişsel ihmal ise özgeciliğin iki grup arasında kabaca aynı düzeyde olacağını düşünmüşlerdir.

Öte yandan, seçimlerinin sonuçlarını öğrenmeyi tercih edenler daha cömert davranmışlarsa bu, sonuçları önceden öğrenenlerin, seçenek sunulduğunda cahil kalmayı “kendi kendilerine seçmiş” olacaklarını göstermektedir. Çalışma sonucunda da bu gerçek ortaya çıkmıştır. Çalışmalar genelinde, sonuçlar hakkında bilgi sahibi olmayı seçen deneklerin özgeci seçim yapma olasılığının %7 daha yüksek olduğu gözlenmiştir.

“Erdemli olmak genellikle maliyetlidir; insanların zamanlarından, birikimlerinden ve emeklerinden ödün vermelerini gerektirir. Cehalet ise kişiye oldukça basit bir kurtuluş yolu sunar.”

Shaul Shalvi

Amsterdam Üniversitesinde davranış etiği profesörü olan Shaul Shalvi, bu çalışma hakkında yaptığı açıklamada şöyle konuşmuştur:

“Bulgular, bireylerde gözlemlediğimiz altruistik davranışların çoğunun başkalarının beklentilerini karşılayabilmek için onların arzu ettikleri gibi davranma yöneliminden kaynaklandığını göstermektedir. İnsanların fedakârca davranmalarının kimi nedenleri, onların kendilerini iyi bir insan olarak görme arzularının yanı sıra toplumsal baskılardan da kaynaklanmaktadır. Dürüst olmak genellikle maliyetli.” ⁵

Bilinçli cehalet, meta-analizde hesaba katılmayan itibar gibi birçok motivasyon kaynağının kümülatif bir yansıması olabilir. Veriler yalnızca olumlu benlik algısı oluşturmanın bu motivasyonlardan biri olduğunu göstermektedir ki itibar da örneğin bu algının parçalarından birisidir.

Kanıtlar bir araya getirildiğinde, cehaletin gerçekten de kısmen ‘bilinçli’ olduğu; mazeret arama ve benlik algısını koruma güdüleriyle yönlendirildiği görülmektedir.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Kevin Dickinson’ın “40% of people willfully choose to be ignorant. Here’s why” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Kaynak Metnin Yazarı: Kevin Dickinson yazardır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM

1. APA, Amerikan Psikoloji Derneği. “‘I’d rather not know’: Why we choose ignorance”. Erişim 14 Kasım 2023. https://www.apa.org/news/press/releases/2023/10/why-we-choose-ignorance
2. Vu, L., Soraperra, I., Leib, M., Weele, J. ve Shalvi, S. (2023). Ignorance by Choice: A Meta-Analytic Review of the Underlying Motivesof Willful Ignorance and Its Consequences. Psychological Bulletin, 149 (-), 611-635, https://doi.org/10.1037/bul0000398
3. Larson, T., Capra, C.M. (Ocak 2023). Exploiting moral wiggle room: Illusory preference for fairness? A comment. Judgment and Decision Making, 4 (6), 467-474, https://doi.org/10.1037/bul0000398
4. Dana, J., Weber, R.A., Kuang, J.X. (2007). Exploiting moral wiggle room: experiments demonstrating an illusory preference for fairness. Economic Theory, 37 (-), 67-80, https://doi.org/10.1007/s00199-006-0153-z
5. APA, Amerikan Psikoloji Derneği. “‘I’d rather not know’: Why we choose ignorance”.