Ansiklopedi fikri nasıl ortaya çıktı? Dünyanın ilk ansiklopedisi…

Antik Roma İmparatorluğu’nun bugün hâlâ övgüyle bahsedilen eserleri arasında su kemerleri, yollar, oluşturulan hukuki altyapı, eşsiz bir mimari ve Latincenin bilim dili olarak yaygınlaşması gibi şeyler sıralanabilir. Yine de Roma, genel hatlarıyla bilimsel gelişmelere öncülük eden bir medeniyet olarak tanınmaz.

Doğa hakkındaki mevcut bilgileri dile getirme ve koruma konusunda ise bir Romalı diğerlerinden ayrılır. Daha önce yayınlanmış eserleri tarayarak bilimsel bilginin ilk derlemesini yapan o bilge, Gaius Plinius Secundus ya da daha bilinen adıyla Yaşlı Plinius’tur.

Plinius, oldukça ilgi çekici bir adamdı. Rönesans’tan onlarca yüzyıl önce yaşamış olmasına rağmen bir Rönesans insanı gibiydi. Roma İmparatorluğu’nda subaylık ve devlet memurluğu görevlerinin yanı sıra hukuk, dil, tarih, coğrafya ve doğa bilimlerinin her alanında çalışmalar yapan bir araştırmacıydı. Her şeye karşı yoğun bir merak duygusuyla yüklü olan Plinius, kendisini çalışmalarından alıkoyduğu için uykuyu küçümsüyor ve aynı anda hem yürüyüp hem de yazamadığı için yürümekten nefret ediyordu.

Plinius tarafından kaleme alınan yüksek edebî niteliğe ve olgusal açıdan engin bir çeşitliliğe sahip 37 ciltlik bir başyapıt olan “Doğa Tarihi”, insanın doğa üzerine sahip olduğu bilginin bütünüyle kaydedilmesini ve sistematik hâle getirilmesini amaçlamıştı. Bilim alanındaki en ünlü isimlerin yazdığı yüzlerce antik metni gözden geçiren Plinius bu metinlerden gelecek kuşaklar için korumaya almak üzere binlerce özel olguyu çıkarıp derlemişti. Plinius’un bu konudaki çabasının sebebi, David Eichholz’un da belirttiği gibi, ¹ geçmiş çağların bilimini günümüzün bilinçsiz kayıtsızlığından kurtarma düşüncesiydi.

Plinius bütün yaşamı boyunca büyük bir tutkuyla kitap okudu ya da kendisine yüksek sesle kitap okuttu. Kendisinden öncekilerin doğa hakkında biriktirdiği tüm bilgileri kapsamlı bir şekilde derlemek amacıyla doğal yaşam konusunda olgu üstüne olgu topladı. Başka hiç kimse doğa bilimleri hakkında bu ölçüde ansiklopedik bir çalışma yapmamıştı. Aslında, o zamanlar “ansiklopedi” denen bir şey de yoktu. Plinius bu çalışmayı MS 77 yılında, Vezüv Yanardağı’nın patlamasından iki yıl önce yayınladı.

Plinius, “Doğa Tarihi”nin 1. cildini İmparator Titus’a (Vespasian’ın oğlu) ithaf içeren bir metin ve bundan sonra yazacağı ciltlerin sıralaması içeriğiyle yayınladı. İlk ciltler evren, gök cisimleri ve elementler üzerineydi. Ardından Dünya coğrafyası ve dünya üzerinde yaşayanlar hakkında birkaç cilt yayınlandı. Yedinci cilt insanı ve insanların icatlarını ele alıyordu. Daha sonra karada ve denizde yaşayan hayvanları konu alan bir cilt ve onun ardından da kuşlar ve böcekler üzerine birer cilt kaleme alındı. Bitkiler, ağaçlar, çiçekler ve meyvelerin çeşitli yönleri ve bunların yetiştirilmesi üzerine yazılan birçok cilt bunu takip etti. Botanik temaları ve bitkilerin tıpta kullanımı üzerine birkaç cilt daha yazıldı. Daha sonra hayvanlardan elde edilen tıbbi maddeler üzerine yorumların yer aldığı daha fazla tıp içeriği oluşturuldu. Plinius, metaller ve mineraller üzerine, bunların resim sanatındaki rolleri de dâhil olmak üzere, sanat tarihinin en eski kapsamlı dökümünü sunan beş ciltle eserini tamamladı.

Plinius’un olgulara yaptığı vurgu, evrenin ve insanoğlunun evrendeki yerinin felsefi derinliğini arka plana itiyordu. Zira onun yaklaşımı herhangi bir felsefe üretmek değil, doğayı olgusal olarak ele almaktı. Bu Avrupa’daki altı ağacın katran ürettiğini, toplamda üç farklı marul çeşidi olduğunu, en iyi zümrüt türünün İskitya’dan çıkarıldığını bilmek demekti.

Plinius’un gezegendeki hayvanlarla ilgili tasvirleri, tek boynuzlu atlardan insanları gözleriyle öldürebilen yaratıklara kadar fantastik bir ağı da içeriyordu.

Plinius’un ortaya koyduğu görüşler, evrenin insanoğluna hizmet etmek için var olduğuna dair derin bir anlatıya sahipti. Plinius doğanın “dünyayı insanlığın ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak bilinçli bir şekilde düzenleyen akıllı, yaratıcı bir güç” olduğuna inanıyordu. Bu görüş, Stoacıların kozmosun var olan her şeyi birleştiren ve maddenin özelliklerini belirleyen bağlayıcı bir güç ya da pneuma ile örülü olduğu felsefesini yansıtıyordu.

Bu bağlamda, doğanın tamamı, onu düzenleyen ilahi bir güç tarafından harekete geçirilir ve bu ilahi güç hem doğayla hem de dünyanın kendisiyle tanımlanabilir yorumu yapılabilir. Plinius için doğanın tamamını kavramayı bu kadar önemli kılan da buydu.

Plinius’un kitapları yüzyıllar boyunca doğa hakkında güvenilir bir bilgi kaynağı olarak kullanılmıştır. “Doğa Tarihi”, 16. yüzyıla kadar tıbbi ve bilimsel bilgi kaynağı olarak uygulama zemininde kullanılmaya devam etmiştir. Eser bugün de eski çağlara ait bilimsel verileri araştıran akademisyenler için faydalı bir kaynak olmaya devam ediyor. Hatta bazı bilimsel makalelerde bu esere atıfta bulunuluyor. Örneğin, 2020’de “Annual Review of Cell and Developmental Biology”de yayımlanan “Cellular, Molecular, and Physiological Adaptations of  Hibernation: The Solution to Environmental Challenges” adlı makalede Plinius’u kış uykusunu tanımlayan en eski kaynaklardan biri olduğu belirtilmiştir. ²

Tüm bu faydalarına rağmen Plinius’un “Doğa Tarihi”nin ciddi bir sorunu vardı: Hatalarla dolu olmak.

Öyle ki Plinius, antik otoritelerden okuduğu hemen her şeye inanmış ve esasen hepsini herhangi bir doğruluk kontrolü yapmadan olduğu gibi aktarmıştı. Örneğin kara hayvanları hakkındaki kitabında efsanevi monoceros ya da tek boynuzlu at, “alnının ortasından çıkan tek bir siyah boynuzu” olan “çok vahşi bir hayvan” diye tarif edilmiştir. Bu tarif bir gergedana ait değildir, zira bu hayvanı başka bir yerde tarif etmiştir. Hatta “gözlerini gören herkesin oracıkta öldüğü” katoblepas adlı efsanevi hayvandan da bahsedilir. Fakat tüm bunlar dahi, Plinius’un bu eserinin bilinen ilk ansiklopedi olduğu gerçeğini değiştirmemektedir.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Tom Siegfried’in “Pliny the Elder’s radical idea to catalog knowledge” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM

1. Encyclopedia, “Pliny The Elder (Gaius Plinius Secundus)”, Erişim: 10.12.2023, https://www.encyclopedia.com/people/literature-and-arts/classical-literature-biographies/pliny-elder
2. Sarah M. Mohr, Sviatoslav N. Bagriantsev, Elena O. Gracheva, (2020). “Cellular, Molecular, and Physiological Adaptations of  Hibernation: The Solution to Environmental Challenges”, Annual Review of Cell and Developmental Biology, 36 (-), 315-338, https://doi.org/10.1146/annurev-cellbio-012820-095945