Hayat pahalılığı sorunu, COVID’in devam eden etkileri, iklim değişikliği ve çok sayıda küresel çatışma ve mülteci krizi. Bu kadar çok insanın zor durumda olduğunu düşündüğümüzde, duygularımızı nereye yönlendireceğimize nasıl karar verebiliriz ki?

Giderek daha fazla ayrışan bir dünyada, insanların “biz” ve “onlar” arasındaki uçuruma köprü kurup kuramayacağını öğrenmek isteyen bir grup çalışmacı insanların genel olarak “ahlaki çemberin” dışında kalan diğer insanlara yardım etme isteklerini artırmayı hedefleyen bir araştırmaya imza attı. ¹

Araştırmacılar çalışmalarının bir parçası olan ve şaşırtıcı derecede kısa süren bir merhamet eğitiminin, bir kişinin yakın çevresinin çok ötesindeki insanları önemseme düzeyini yükseltebileceğini keşfettiler.

En önemlisi kim?

Tüm manevi yakınlıklar birbirine eşit değildir. Eğer acı çeken kişi çocuğumuz, eşimiz ya da arkadaşımızsa ona hemen yardımcı olmaya çalışırız. Ancak tamamen yabancı ya da gezegenin diğer ucundaki birinin acısıyla karşı karşıya kaldığımızda, yardım etme motivasyonumuz muhtemelen azalacaktır.

Bunu daha da ileri götürerek ya acı çeken kişi aslında sevmediğimiz biri olsaydı, hatta başkalarına zarar vermiş biri olsaydı ne olacaktı, diye sorabiliriz. O zaman bu durumu umursar mıydık?

Peter Singer gibi filozoflar, ilgilenmeye değer bulduğumuz ve bulmadığımız kişileri ifade etmek için popüler bir terim olan “ahlaki çember” kavramını geliştirmişlerdir. Çoğunlukla ailemizin ve yakın çevremizin (ait olduğumuz sosyal grup) ahlaki ihtiyaçlarına öncelik veririz ve bizden farklı ya da uzak olanları çok daha az önemseriz.

Araştırmacılar bu grupları oldukça tahmin edilebilir bir şekilde sıraladığımızı ortaya koymuştur: aile/arkadaşlar, yakın çevre, saygı duyulan ya da dışlanan kişiler, yüksek duyarlılığa sahip hayvanlar, doğa, düşük duyarlılığa sahip hayvanlar, bitkiler ve kötü insanlar. ²

Araştırmalar ayrıca Türkiye‘nin ahlaki açılımını -kişinin ahlaki çevresinin genişliğini- oldukça yüksek olarak göstermektedir. 2022 yılında yapılan bir çalışmada, Türkiye ahlaki açılım ölçeğinde (MES) 2. sırada yer alırken Kanada 1. sırada yer almıştır. ³

Ülke başına ortalama ahlaki açılım ölçeği (MES) puanları. Daha yüksek sayılar daha yüksek ahlaki açıklığı göstermektedir. Kirkland ve diğerleri (2022)

Ahlaki çemberimizi genişletebilir miyiz?

Ahlaki çemberimizi genişletmenin yollarını düşünürken empati ve farkındalık gibi kavramlar akla gelebilir. Ancak bahsini ettiğimiz çalışma, merhametin kişinin ahlaki çemberinin boyutunu öngörmede her ikisinden de daha güçlü olduğunu gösteriyor. ⁴

Çalışma ayrıca merhametin sevmediğimiz kişilere yardım etme isteğimizi etkilediğini de gösteriyor. ⁵ Diğer araştırmalar ise merhamet eğitiminin sevmediğimiz bir kişiye karşı yakınlık duygusunu artırdığını ortaya koyuyor. ⁶

Buna dayanarak, ilgili araştırma kısa bir merhamet eğitimi müdahalesinin ahlaki açılımımızı artırabileceğini göstermiştir. ⁷

Bu çalışmada, 102 katılımcı rastgele olarak merhamet eğitimi üzerine iki saatlik kısa bir semineri tamamlamak için ya da seminere katılmayan bir kontrol grubuna ayrıldı.

Seminerde merhameti tanımlamaya odaklanıldı. Verilen mesaj şuydu: Öfke, kaygı ve üzüntü gibi şeyler normal insani duygulardır; ancak bu duygularla yararlı ve geliştirici şekillerde nasıl mücadele edeceğimizi öğrenme ve uygulama sorumluluğumuz vardır.

Katılımcılar daha sonra, müdahalede yapılanları, meditasyonların yanı sıra empatik nefes alma ve imgeleme egzersizlerinin bir kombinasyonu olan güdümlü işitsel egzersizleri dinleyerek uygulamaya devam etmek için iki hafta geçirdiler.

Duygudaşlık meditasyonları genellikle belirli bir yapı izler. Bir hedefe, örneğin sevdiğimiz birine karşı merhamet duyduğumuzu ifade ederek başlarız, ancak daha sonra yabancılar veya sevmediğimiz diğerleri gibi diğer hedeflere, hayvanlar gibi diğer hissedebilen varlıklara ve mercan resifleri veya ormanlar gibi doğal çevrenin unsurlarına doğru genişleriz.

Programdan iki hafta sonra, merhamet eğitimini tamamlayan katılımcıların ailelerine ve toplumda saygı duyulan gruplara (örneğin hayırseverler) karşı daha fazla ahlaki açılım gösterdikleri tespit edilmiştir.

Üç aylık takipte bu sonuçlar daha da iyileşmiştir. Başkalarına yönelik ahlaki kaygı, dış grup üyelerine (siyasi muhalifler gibi), toplumun dışlanmış üyelerine, hayvanlara, bitkilere, çevreye ve hatta toplumumuzdaki sözüm ona “kötülere” (örneğin, hüküm giymiş suçlular) yönelik de dâhil olmak üzere genel olarak artmıştır.

Bu da merhamet ve ahlaki açılımın birbiriyle yakından bağlantılı olduğunu gösteriyor. Kesin olarak bilmiyoruz, ancak üç ay sonunda sonuçların iyileşmesi işitsel egzersizlere devam edilmesinden ya da belki de bir “uyuyan etkisinden” kaynaklanıyor olabilir; zira insanların ahlaki görüşlerini değiştirmeleri zaman alır.

Umutlu bir gelecek…

2024 yılı, 4 milyar insanın ülkelerini kimin yönetmesi gerektiği konusunda oy kullanma hakkına sahip olduğu büyük seçimlerle dolu.

Seçim yılları genellikle “biz” ve “onlar” ayrımına dönüşür ve “biz” halk olarak dünyamızı iyileştireceğini umduğumuz kişiler ve politikalar arasında seçim yapmak zorunda kalırız. ⁸

Merhamet, birbirimize düşman olma tuzağına düşmememizi sağlamanın bir yolunu sunabilir. Hepimiz insanların ve duyarlı canlıların acıdan uzak bir yaşam sürme hakkını tanıyabiliriz.

Ve eğer duygudaşlık bize kararlarımızda ve eylemlerimizde rehberlik eder ve hatta ahlaki duyarlılıklarımızı geliştirirse karşı karşıya olduğumuz bazı büyük zorlukların üstesinden gelmek ve en çok acı çekenlerin geride kalmamasını sağlamak için daha iyi bir noktada durabiliriz.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, James Kirby ve Charlie Crimston’un “Who we care about is limited – but our research shows how humans can expand their ‘moral circle’” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer Yıldırım

1. Druckman, J.N., Klar, S., Krupnikov, Y., Levendusky, M. ve Ryan, J.B. (2021). Affective polarization, local contexts and public opinion in America. Nature Human Behaviour, 5 (-), s. 28-38, https://www.nature.com/articles/s41562-020-01012-5
2. Crimston, C. R., Bain, P. G., Hornsey, M. J., ve Bastian, B. (2016). Moral expansiveness: Examining variability in the extension of the moral world. Journal of Personality and Social Psychology, 111 (4), s. 636–653. https://doi.org/10.1037/pspp0000086
3. Kirklan, K., Crimston, C.R., Brock, B. ve arkadaşları (2022). Moral Expansiveness Around the World: The Role of Societal Factors Across 36 Countries. Social Psychological and Personality Science, 14 (3), 305-318. https://doi.org/10.1177/19485506221101767
4. Crimston, C.R., Blessing, S., Gilbert, P. ve Kirby, J.N. (2022). Fear leads to suffering: Fears of compassion predict restriction of the moral boundary. The British journal of social psychology, 61 (1), s. 345-365, https://doi.org/10.1111/bjso.12483
5. Gerrish, R. Sherwell, C., Gilbert, P. ve Kirby, J.N. (2022). The Role of Likeability in Discriminating Between Kindness and Compassion. Mindfulness, 13 (-), s. 1555-1564, https://link.springer.com/article/10.1007/s12671-022-01900-z
6. Curotto, P.C., Halperin, E., Sander, D. ve Klimecki, O. (2023). Getting closer: compassion training increases feelings of closeness toward a disliked person. Scientific Reports, 13 (-), 18339, https://www.nature.com/articles/s41598-023-45363-1
7. Hoang, A., Crimston, C.R. ve ve Kirby, J.N. (2022). A Brief Compassion Focused Therapy Intervention Can Increase Moral Expansiveness: A Randomized Controlled Trial. Mindfulness, 15 (-), s. 282-294, https://link.springer.com/article/10.1007/s12671-023-02300-7
8. Waytz, A., Iyer, R., Young, L., Haidt, J. ve Graham, J. (2019). Ideological differences in the expanse of the moral circle. Nature Communications, 10 (-), 4389, https://www.nature.com/articles/s41467-019-12227-0