Aklın Teşrihi Olarak Metafizik

Eleştiri aklın kendi imkânlarının gücünün anlaşılması; analiz edilmesidir. Analizden farklı olarak eleştiri bir yargıda bulunma imkânı verir. Bu yargının daha çok bir hüküm verme şeklinde anlaşılması gerektiğini söyleyebiliriz.

Kant’ın aklın eleştirmesi iki kısma ayrılır. İlk kısım transendental estetik ve transendental analitik bilginin meydana getirilmesinde genel olarak zihin unsurların; yetilerinin analizidir. İkinci kısım ise aklın yöntemine ayrılmıştır.

Kant’ın bu analizden sonra metafiziğin olamayacağını belirtmesine dikkat etmek gereklidir. Bir diğer deyişle giderek Kant’ta akıl eleştirisinin kendisini bir tür metafizik haline getirdiğini görürüz. Söz konusu akıl eleştirisinde Tanrı, ölümsüzlük ve özgürlük gibi kavramlar oluşturucu değil de düzenleyici olarak ortaya koyulmaya çalışılacaklardır.

Düzenliyicilik bilgiyi genişletme anlamında değil bu bilgiye sistematik bütünlük verme anlamındadır. Aklın yanılsamaya düştüğü nokta bu aşkın kavramlarla beraber bilgisini arttırdığını düşünmesi bunların asıl bilginin kaynağı haline geldiğini iddia etmesidir. Halbuki aklın bu ideaları ancak düzenleyici olabilirler. Yani elde edilen bilgiyi daha nitelikli hale getirmeye yararlar.

Örnek vermek gerekirse Tanrı kavramı ya da onun Latince kullanımıyla ens realisimum, doğa üzerine bilgimizin sanki bir mükemmel Tanrı’nın elinden çıkmışçasına varsayılarak incelenmesi sonucu daha anlamlı; manalı hale geldiğini görebiliriz. Böylece bilgimiz artmasa da bu bilginin daha anlamlı bir kazanımı olduğunu söyleyebileceğiz Kant’a göre.

Kant’ın aklı bir kavramlar sistemi olarak düşündüğünü biliyoruz. Kavramların olması değil, onların bir sistem içinde olmasıyla akıl denilen yetinin yetkinliğinden bahsedilebilir. Buna karşın sistemler her bir yetinin içindeki kavramlara göre değişir. Yani her bir kavramlar sisteminin işleyişinin bir yetiyi diğer yetilerden ayırdığını görürüz. Ama en sonunda da bütün yetilerin bir arada olmasını sağlayan bir sistemin de olmasından bahsetmek gerekecektir.