Felsefe hakkında her şey…

Tümdengelim Nedir? Dedüksiyon ya da Dedüktif Akıl Yürütme

21.11.2019
20.634
Tümdengelim Nedir? Dedüksiyon ya da Dedüktif Akıl Yürütme

Tümdengelim genel ilkelerden hareket ederek tek tek olaylar hakkında bir yargıya ulaşma yoludur. Kısaca, genelden özele ve genelden genele uzanan düşünme biçime tümdengelim dediğimizi söyleyebiliriz. Genelden özeli çıkarsayan akıl yürütme biçimi, tümdengelimdir.

Tümdengelimsel akıl yürütme bize yeni bir bilgi vermez, sadece öncülleri açık hâle getirir ve tikel hakkında bilgi verir.

Genel bir yasa ya da yargıdan yola çıktığı için adına tümdengelim denilir. Biri yasa ya da yargı olmak üzere en az iki öncül ve bu öncüllerden çıkarılması gereken bir sonuçtan oluşur. Dayandığı yasa ne kadar doğru ve kuvvetliyse o kadar geçerli bir akıl yürütmedir.

Tümdengelimde verilen birkaç öncülden, bir sonuç çıkarılır. Bu sonuç öncüllerde vardır. Sonuç, öncülleri ne aflar ne de öncüllere yeni bir şey katar. Tümdengelimin görevi, öncüllerde üstü örtük var olan sonucu açığa çıkarmaktır. Yani, tümdengelime bilgimizi arttırıcı değil, elde olan bilgileri çözümleyici bir yöntem gözüyle bakabiliriz.

Tümelden tikeli ve genelden özeli çıkaran uslamlama yöntemidir. Tümdengelim, doğru olan ya da doğru olduğu sanılan önermelerden zorunlu olarak çıkan yeni önermeler türetir. Öncüller doğruysa sonuç da mantıksal bir zorunlulukla doğrudur.

Örneğin:

  • İnsan ölümlüdür,
  • Ahmet insandır,
  • Öyleyse Ahmet de ölümlüdür

Yukarıdaki tasım, tümden gelen bir tasımdır. Bütün insanların ölümlü oldukları doğruysa Ahmet de bir insan olduğuna göre Ahmet’in de ölümlü olması zorunludur, başka türlü olamaz.

FELSEFEDE TÜMDENGELİM

Deneysel bilimin, tümevarımcı bilgi yönteminin kurucusu Francis Bacon deneye başvurmadığı, salt düşünsel bir uslamlama olduğu için tümdengelimi yadsımıştır.

Buna karşıt Hegel, tersine, ancak tümdengelenin gerçek olduğunu, bireyselden yola çıkılarak tüme varılamayacağını savunmuştur. Ona göre idealizm için tek geçerli yöntem, tümdengelim yöntemidir.

Tümdengelim ve tümevarım yöntemleri, tümelle tikel (genelle özel) arasında sıkı bir ilişki gören ve bu ilişkiyi en doğru şekilde ortaya koymanın yollarını araştıran Aristoteles’in buluşudur.

Genelden özele inen tümdengelim yöntemiyle özelden genele çıkan tümevarım yöntemi 17. yüzyıldan itibaren bir hayli gelişmiştir. Özellikle bu iki yöntem arasındaki bağlılık, ikisinin birlikte kullanılması diyalektik mantıkta gerçekleşmiştir.

Örneğin:

  • Bütün insanlar ölümlüdür.
  • Sokrates bir insandır.
  • O hâlde, Sokrates ölümlüdür.

Bir başka örnek verecek olursak;

  • Bütün metaller ısıtıldığında genleşir.
  • Bakır bir metaldir.
  • O hâlde, bakır ısıtıldığında genleşir.

TÜMDENGELİM ÖRNEKLERİ

Tümdengelimin en belirgin özelliği, öncüllerin sonucu doğruladığı savını taşımasıdır. Bu savın gerçekleşmesi ile aynı zamanda çıkarım geçerli hâle gelir.

Mantıksal geçerlilikten yoksun tümdengelim örnekleri de olabilir. Şöyle ki:

  • Tüm Trakyalılar gri gözlüdür.
  • Einstein gri gözlüydü.
  • O hâlde, Einstein Trakyalıdır.

Yukarıdaki tümdengelimsel akıl yürütmede öncüller doğru olsa da sonucun doğru olmadığı görülüyor. Sonuç doğru olmadığı için de mantıksal olarak geçerli değildir.

Trakyalı olmanın a, b, c… gibi birçok ortak özelliği paylaşıyor olması durumunda, bu özelliklerden birine sahip olmak diğerlerine de sahip olmayı gerektirmez ve tek bir özelliğe sahip olmak o kişiyi o grubun içine dâhil etmez.

Ayrıca tüm Trakyalılar gri gözlüdür tümel önermesi de yanlıştır. Einstein rastgele gri gözlü olabilir ama bu tek özellik Einstein’ın Trakyalı olması için yeterli değildir.

Aristoteles klasik mantığın içine sadece tümdengelim akıl yürütme yöntemini dâhil etmiştir ve tümdengelime önem vermiştir. Aristoteles’e göre, zihin hakikati bu yol ile arar.

Örneğin:

  • Bütün filler uçabilir.
  • Mıstafa bir fildir.
  • O hâlde, Mıstafa da uçabilir.

Bir başka örnek verecek olursak;

  • Bütün kadınlar çiçektir.
  • Bütün çiçekler güzel kokar.
  • O hâlde, bütün kadınlar güzel kokar.

Yukarıdaki örneklerin birincisinde genelden özele, ikincisinde genelden genele doğru bir akıl yürütme kullanılmıştır.

Hazırlayan:
 Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 3. Sınıf “Klasik Mantık” ve “Modern Mantık” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM)

BİR YORUM YAZIN

ZİYARETÇİ YORUMLARI - 3 YORUM
  1. aliceinwonderland dedi ki:

    verdiğiniz şu ornekte bir yanlışlık var sanırsam.
    1. Tüm Trakyalılar gri gözlüdür.
    2. Einstein gri gözlüydü.
    3. O hâlde, Einstein Trakyalıdır.
    burada ilk önerme tum gri gozluler trakyalıdır olmalı ki ucuncu onermeyi çıkarsın.

    1. Ömer YILDIRIM dedi ki:

      Örneğin üst ve alt metinlerindeki açıklamaları okursanız, örneğin neden verildiğini de daha net anlayabilirsiniz. İlginize teşekkürler.

  2. Nesrin dedi ki:

    “Tümdengelim bize yeni bilgi vermez” cümlesine takıldım ve üzerine düşündüm. Örneğin; insan evreni araştırmaya başladığında atom parçacığından haberi yoktu. Sonu sonu atom parçacığına kadar geldi. Buraya gelene kadar ve atomu bulana kadarki kısmi düşündüğümüzde tümdengelim yöntemiyle genelden özele bir yol izlenmiş oluyor ve yeni bilgilere ulaşıyoruz, öyle değil mi?

2005'ten beri çevrim içi felsefe yapıyoruz...