Taine’nin Eleştirel Çalışmaları

Taine, Revue des Deux Mondes, Revue de L’Instruction Publigue ve Journal des Debats gibi dönemin önemli dergilerinden tarih ve edebiyat konularından birçok makale yayımladı. Sonradan bu makaleleri kitaplaştırarak ününü pekiştirdi. Bu kitapların ilki Cousin ve grubunun eklektisizmine cephe alan “Les Phılosophes Françaıs du XIX. Yüzyıl Siecle” idi (1857; XIX Yüzyılda Fransa’da Klasik Filozoflar 1851, 1852).

Yapıtın son bölümlerinde Taine kendi olgucu bilgi kuramını da açıklıyordu. Gene makalelerinden oluşan öbür kitapları da “Essais de Eritique et de’Histoire” (1858; Eleştiri ve Tarih Denemeleri) ile “Historie de la Litterature Anglaise” idi.

Histoire’in giriş bölümü, Taine’nin edebiyat ve kültür tarihi anlayışını özlü biçimde ifade eder ve onun bilimsel eleştiri yaklaşımını açık biçimde ortaya koyar. Taine’e göre, belli bir dönem ve toplumda ortaya konmuş her yapıtın temelinde aynı etkenler vardır. Edebi bir metni inceleyerek yazarın psikolojik durumu kavranabilir. Bu onun yaşamı ve kişiliği ile ilgili bilgilerle birleşince, yapıtlarında egemen olan özellikler toplamı, yani Faculte Maitresse ortaya çıkar. Böylece her sanat yapıtında bulunan ve yapıtın yaratılış amacını açıklayan üç temel öğe, la Race (ırk), le Milieu (ortam) ve le Moment (an) anlaşılabilir. Race, yazarın kalıtımsal kişiliği, mılıeu yetiştiği toplumsal, siyasal ve coğrafi ortam, moment de yazarken içinde bulunduğu tarihsel durumdur. Burada Taine’in edebiyat yapıtının kendisinden çok, ardındaki tarihsel ve psikolojik nedenlerle ilgili olduğu açıktır. Bu yüzden de kendisi başarılı bir eleştirmen olmakla birlikte izleyicilere giderek edebiyat eleştirisinden uzaklaşıp yaşam öyküsüne ve edebiyat tarihine yönelmişlerdir.

1860’larda Taine araştırmalarını sürdürürken bir yandan da İngiltere, İtalya, Almanya ve Hollanda’ya geziler yaptı. Gözlemlerini Notes sur I’Angletterre (1872; İngiltere Üzerine Notlar) ve Notes sur Paris: Vie et Opinions de M. Frederic-Thomas Graındorge (1867; Paris Üzerine Notlar; Bay Frederic-Thomas Graındorge’un yaşamı ve Görüşleri) adlı yapıtlarında topladı.

1864’de, III. Napoleon tarafından, mimar Vıollet-le Duc’ün ardından estetik ve sanat tarihi profesörü olarak Paris’teki Güzel Sanatlar Yüksek Okuluna atandı. Orada 20 yıl ders verdi. Ders notlarını, Phılosophıe de l’Art (1865; Sanat Felsefesi) ve De l’İdeal Dans l’Art (1867; Sanatta İdeal Üzerine) adlı yapıtlarda topladı. Ayrıca İtalya (1866), Hollanda (1868) ve Yunanistan’daki (1869) sanat felsefesi ile ilgili ders notlarını yayınladı. Racine, Balzac ve psikolojik duyarlılığına hayran olduğu Stendhal’le ilgili denemelerini de Nouveaux Essais de Critigue et d’Histoire (1865; Yeni Eleştiri ve Tarih Denemeleri) adı altında bir araya getirdi. 1868’de evlendi.

Ardından, genç yaştan beri ilgi duyduğu psikoloji alanında De l’İntelligence’ı (1870; 2 Cilt, zeka üzerine) yayınladı. Bu yapıtında, bilime olan bağlılığını kesin biçimde ortaya koyuyor, eklektisizmin spekülasyona ve iç gözleme ağırlık veren yaklaşımını reddederek, insan kişiliği ile ilgili çalışmaları önemli ölçüde etkileyecek bilimsel bir yöntem geliştiriyordu. İnsanı katı bir belirlenimcilik ve maddecilikle ele aldığı için suçlamalarla karşılaştıysa da, Taine bu yapıtıyla Theodule Ribot ve Pierre Janet’yle birlikte deneyci psikolojinin kurucusu sayıldı.

Yapıtı günümüzde geçerliliğini yitirmiş olmakla birlikte deney, nedenlerin araştırılması, hastalıklı durumların incelenmesi ve kişiliğin fizyolojik temeline ağırlık vererek araştırma yöntemlerinin gözden geçirilmesini sağladı. Yapıt ayrıca, olguculuk ile Hegelci idealizmi birleştirip bilimsel bir metafizik kurma çabalarında da önemli bir aşamayı temsil ediyordu. Taine’e göre bilimsel bir metafizik yaşamın asıl nedenlerinin ortaya çıkarılmasını sağlayacaktı.

1870-1871 yıllarındaki savaşta Fransa’nın Almanya’ya yenilip işgal edilmesi onu derinden etkiledi. Yenilginin ağır bir ulusal hastalıktan kaynaklandığı görüşüne vararak, son yıllarında çalışmalarını bu hastalığın nedenleri üzerinde yoğunlaştırdı. 1872’de, genel oy hakkının yarattığı sorunlar ve sonuçları üzerine yayımladığı broşür, siyasete gittikçe daha yoğun ilgi duyduğunu gösteriyordu. Ama ülkedeki siyasal istikrarsızlığın nedenlerinin incelendiği bu yapıtta da temelde tarihsel bir yaklaşım egemendi.