Kritias kimdir? Critias

Kritias, Atinalı bir filozof, retorikçi, şair, tarihçidir; döneminin siyasi liderlerinden birisi olan Callaeschrus’un oğludur.

Kritias geniş bir yelpazede eserler üretmiş ve kendi döneminde tanınmış bir şair ve öğretmen olmuştur. Kritias‘a ait olduğu iddia edilen üç tragedya ve bir oyuna ait fragmanlar, bir mersiye derlemesi, söylev ve aforizma kitapları, bir retorik konuşmalar derlemesi ve hem şiir hem de düzyazı olarak şehir devletlerinin anayasalarının tamamını içeren metinler sonraki yazarların çalışmalarından günümüze aktarılmıştır.

Kendisine atfedilen bazı eserlerin yazarlığı konusundaki tartışmalara ve fragmanların kısalığına rağmen, diğer çok az klasik Yunan yazarı böylesine geniş bir edebî ürün yelpazesi sunar. Siyasi bir figür, yazar ve filozof olan Kritias, MÖ beşinci yüzyıl Atina’sının en tartışmalı ve esrarengiz figürlerinden biridir.

Critias ayrıca otuzların en çok bilineni, Sokrates’in öğrencisi ve adını diyaloglarından birine veren Platon’un dayısıdır. Peloponnesos Savaşı süresince, Atina’dan sürüldü, Lisandros Atina’yı alınca geri döndü (M.Ö. 404); vahşeti ve çapulculuğuyla ünlüdür. Peiraieus’u Thrasybulos’un elinden almak isterken öldürüldü. İnsanları hor görmesi onu tanrısızlığa sürükledi.

Hatip, filozof, şair ve tarihçi olan Critias, Halikarnassoslu Dionysisos, Sextus Empiricius ve Cicero tarafından övülmüştür. Eserlerinden yalnız Sisyphos ve Peirithoos Trajedilerinin birkaç bölümü kaldı; bu eserlerdeki fikir ve üslup, bazen bu eserlerin Euripides’e mal edilmesine yol açmıştır.

Platon diyalogu olanında Critias, Platon’un eseri kaleme aldığı zamandan (MÖ 4. yüzyıl civarı) 9000 yıl öncesine gider ve kaybolmuş devasa bir uygarlık olarak tasvir edeceği Atlantis’ten, bu aşırı gelişmiş medeniyetin tarihinden, yönetiminden, kültüründen, teknolojisinden, nasıl bir askeri tehdit olduğundan ve Atinalılar ile girdiği savaştan söz eder. Daha doğrusu Atlantislilerin kaybetmiş olduğunu söylediği bu savaştan söz etmeye meyleder ancak diyalog konuşmanın orta yerinde bitiverir. Platon devamını ya yazmamıştır ya da günümüze sadece bu kadarı ulaşabilmiştir ve devamı bir şekilde kaybolmuştur.

Atlantis hakkında tarihi ve coğrafi ayrıntılar vermesi açısından son derece ilgi çekicidir. Diyalogun Kritias (Critias) haricindeki konuşmacıları, hemen hiç konuşamasalar da, Sokrates, Timaeus ve Hermocrates’tir.

Critias Sisyphos adlı hiciv oyununda dinlerin kaynağı ve dinin siyasal amaçlarla kullanımı ile ilgili görüşünü de ortaya koymaktadır. Ahmet Arslan, İlkçağ Felsefe Tarihi 2. ciltte bu görüşü şu şekilde özetlemektedir:

“Kritias (Critias) burada Protagoras gibi insanlığın bir ilk halinden bahsederek sözlerine başlamaktadır. O da insanlığın ilk döneminin düzensiz, hayvansı ve güven içinde olmayan bir dönem olduğu görüşündedir. Bu dönemde iyiler mükafatlarını bulmamakta, kötüler cezalandırılmamaktadır. Bu, kısaca gücün ve şiddetin hakim olduğu bir çağdır. Ancak bu durum insanın temel ihtiyaçlarına aykırı olduğu için bir süre sonra insanlar bu gücün ve şiddetin ortadan kaldırılması, adaletin hakim kılınması ve suç işleyenlerin cezalandırılması için yasalar koymayı düşünmüşlerdir. Bu ikinci dönemde yasalar aleni olarak işlenen suçları engellemeyi sağlamıştır, ancak gizlice işlenen suçları, şiddet fiillerini ortadan kaldırmakta yetersiz olmuştur. İşte bu dönemde de akıllı, uzağı gören, kurnaz düşünceli biri insanları bu gizlice işledikleri suçlardan da caydırmak için tanrı korkusunun işe yarayacağını düşünmüştür. Böylece her şeyi gören, her şeyi işiten, insanların gizlice işledikleri suçları kadar gizli niyetleri de gözünden kaçmayan tanrılar kavramını icat etmiştir. Böylece o insanları tanrılar diye bir soyun varlığına inandırmış ve hayatlarını tanrı korkusuyla doldurarak onları deyim yerindeyse ehlileştirmiş ve medenileştirmiştir.”

Kritias, daha çok dinin kaynağı ile ilgili görüşleri ile ön plana çıkmış bir sofisttir. Ona göre dinî ve tanrısal konular, zeki insanlar tarafından insanlar yasalara uysun diye uydurulmuştur (Kranz, 1948: DK 88 B 25).

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı