Araştırmacılar, göz bebeği büyüklüğü ile bilişsel yetenek farklılıkları arasında bir bağ bulunduğunu ortaya çıkardılar.

Georgia Teknoloji Enstitüsü psikoloji bölümünden Jason S. Tsukahara ve Randall W. Engle tarafından yapılan çalışmanın sonuçlarına göre göz bebeğinin büyüklüğüyle zekâ arasında pozitif bir korelasyon bulunmaktadır. Belki de gözler gerçekten de ruha açılan pencerelerdir.

Birinin gözlerine bakarak o kişi hakkında neler çıkarsayabilirsiniz? O gözlerde bir mizah parıltısını, yorgunluk belirtisini ya da bir şeyden veya birinden hoşlanmama derinliğini fark edebilirsiniz.

Yapılan yeni bir araştırmaya göreyse bir kişinin gözleri onun duygusal durumunu değerlendirmenin dışında, zekâsı hakkında da ipuçları verebilir. ¹ Öyle ki Georgia Teknoloji Enstitüsünde yürütülen bir çalışma, göz bebeği büyüklüğünün bireyler arasındaki zekâ farklılıklarıyla “yakından ilişkili” olabileceğini göstermektedir.

Bilim insanları; akıl yürütme becerilerini, belleğin kullanımını ve dikkati ölçen tahlillerin sonucunda, daha büyük göz bebeklerinin daha yüksek zekâ ile bağlantılı olabileceği bilgisine ulaşmışlardır. Hatta araştırmacılar zekâ ile göz bebeği büyüklüğü arasındaki ilişkinin o kadar belirgin olduğunu iddia etmişlerdir ki bunun herhangi bir ek bilimsel araç olmadan sadece çıplak gözle dahi fark edileceğini belirtmişlerdir. Yani bu çalışmalar, bilişsel testlerde kimin en yüksek ya da en düşük puanı aldığını sadece onlara bakarak anlayabileceğimizi dahi iddia etmektedir.

Göz bebeği-IQ ilişkisi

Göz bebeği ile IQ arasındaki bağlantı ilk olarak bellek üzerine yapılan çalışmalarda, zihinsel çabanın işareti olarak göz bebeğinin büyümelerine odaklanılarak fark edilmiştir.

Çalışmalara 18 ila 35 yaş arasında bulunan 500’den fazla kişi katılmıştır. Deneklerin gözbebeği boyutları, göz bebeği ve korneadan yansıyan ışığı yakalamak için kullanılan bir cihazla ölçülmüştür. Sonuçta görülmüştür ki göz bebeği çaplarında iki ila sekiz milimetre arasında bir değişim gerçekleşmektedir. Ortalama göz bebeği boyutunu belirlemek için denekler birkaç dakika boyunca boş bir ekrana baktırılmış ve böylece deneklerin göz bebeklerinin normal şartlardaki ölçümleri de yapılmıştır. ²

Deneyin bir başka aşamasında da deneklerin yeni problemlerle karşılaşıldığında ortaya çıkan akıl yürütme potansiyellerini gösteren akışkan zekâ becerileri, zaman içinde edinilen bilgileri ne kadar iyi hatırlayabildiklerini gösteren çalışma belleği kapasiteleri ve dikkat dağılsa da odaklanmaya devam edebilmeyi sağlayan dikkat kontrolleri değerlendirilmiştir.

Denekler bunların kontrol edilmesi için bir dizi bilişsel teste tabi tutulmuşlardır. Örneğin deneklere baktıkları ekranın bir köşesinde sürekli biçimde yanıp sönen bir yıldız işareti gösterilerek deneğin odağını yavaşça silinen bir harfe yönlendirmeye çalışan bir test uygulanmıştır. Eğer kişi yıldız işaretine çok fazla dikkat ederse harfi görme şansını kaybettiği ortaya çıkarılmıştır.

Bu araştırmalar daha büyük göz bebeği boyutunun daha fazla akışkan zekâ ve dikkat kontrolüyle ve daha az derecede de olsa çalışma belleği kapasitesiyle ilişkili olduğunu ortaya çıkarmıştır. Çalışmanın başındaki isim olan Jason Tsukahara bu konuda şöyle konuşmuştur:

“Ortaya çıkardığımız şeyin yalnızca bir korelasyon olduğunu unutmamalıyız. Bunu nedensellikle karıştırılmamak gerekir.”

Ortaya çıkarılan bu korelasyon beyin ve göz arasındaki çarpıcı ilişkiyi göstermiştir. Ayrıca göz bebeği büyüklüğünün yaşın artmasıyla birlikte azaldığını tespit edilmiştir. Yaşlı insanların göz bebekleri daha küçük olsa da bilim insanları çalışmayı yaşa göre standardize ettiklerinde, göz bebeği boyutu ile zekâ arasındaki bağlantının devam ettiğini göstermişlerdir.

Göz bebeği-IQ ilişkisinin kaynağı

Göz bebeği büyüklüğü ve IQ arasındaki bağlantı muhtemelen beyinden kaynaklanmaktadır. Göz bebeği büyüklüğü daha önce beyni ve vücudu harekete geçiren, beynin norepinefrin (noradrenalin) hormonu ve nörotransmitterinin sentezlenmesinden sorumlu bir parçası olan locus coeruleus ile ilişkilendirilmiştir. Locus coeruleus’taki aktivitenin kişinin algısını, dikkatini, hafızasını ve öğrenme süreçlerini etkilediği bilinmektedir.

Beynin bu bölgesi aynı zamanda beyin aktivitesinin sağlıklı bir şekilde organize edilmesine yardımcı olmakta, böylece beynin farklı bölgeleri karmaşık durumları çözmek ve bilişsel hedeflere ulaşabilmek için birlikte çalışabilmektedir. Ayrıca locus coeruleus’ta ortaya çıkacak işlev yitimi; alzheimer, parkinson, klinik depresyon ve dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gibi sorunlarla ilişkilendirilmiştir.

Araştırmacılar, gözlerini boş bir bilgisayar ekranına dikmiş gibi, bir yere yorucu olmayacak şekilde odaklayan insanların göz bebeklerinin büyüdüğünü ve bunun da locus coeruleus’un işlevini artırdığını varsaymaktalardır. Bu da daha iyi bilişsel performansa yol açmaktadır.

Bununla birlikte, daha büyük göz bebeklerine sahip olmanın neden daha yüksek zekâ ile ilişkili olduğunu gerçekten anlamak için daha fazla araştırma yapılması elzemdir.

Bilimin kalanı bu duruma ne diyor?

Göz bebeğinin büyüklüğü ile zekâ seviyesi arasında ilişki bulunduğunu ifade eden bu çalışma şimdiye kadar farklı araştırmacılar tarafından sonuç bazında tekrar edilemediği için tartışmalı olsa da araştırma ekibi bu eleştiriyi, diğer çalışmaların metodolojik sorunları olduğunu ve ölçtükleri şeyin kendi ölçtükleri şey ile aynı olmadığını; kendi çalışmalarının akışkan zekâyı, farklı çalışmaların ise sadece bellek kapasitesini ele aldığını söyleyerek yanıtlamışlardır.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Paul Ratner’in “Pupil size surprisingly linked to differences in intelligence” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Kaynak Metnin Yazarı: Paul Ratner yazar, yapımcı ve eğitmendir.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM

1. Tsukahara, J. S., Engle, R.W., (2021). “Is baseline pupil size related to cognitive ability? Yes (under proper lighting conditions)”, Cognition, https://doi.org/10.1016/j.cognition.2021.104643
2. Tsukahara, J. S., Engle, R.W. ve Burgoyne A.P. (2021). “Pupil Size Is a Marker of Intelligence”, Scientific American, https://www.scientificamerican.com/article/pupil-size-is-a-marker-of-intelligence/