Epifenomenalizm

Epifenomenalizm zihinsel olayların mekanik beyin süreçlerinin yan ürünü olduğunu ileri süren düalist bir kuramdır. Epifenomenalizm içinde nedensellik tek yönlüdür, yalnızca fiziksel olaylar zihinsel olayların nedeni olabilir.

Epifenomenalist düalizm açısından zihinsel durumlar cisimsel şeylerin ürünü olabilir; bunu karşın cisimsel şeyler zihinsel şeylerin ürünü değildir. Diğer bir deyişle zihin, cisimlerin bağlı olduğu nedenselliğe etki edemez. Öyleyse epifenomenalist ikicilik açısından zihinsel durumlar, bedenin yan ürünleridir. Tıpkı, gölgenin bir cisme eşlik etmesi gibi. Gölge, ilgili olduğu nesnenin oluşumunda etki etmez bunun gibi zihin de bedenin oluşumuna etki etmez.

Descartes, zihinsel olayların, maddesel dünyayla nedensellik ilişkisi içinde olduğunu düşünür; maddesel dünyadaki olaylar, zihinde birtakım yaşantılar meydana getirir, aynı şekilde zihinsel olaylar da bedenin çeşitli şekillerde hareket etmesine sebep olur. Ama bu iki taraflı nedensellik ilişkisi, bağımsız bir maddesel dünya anlayışı, yani her maddesel olayın mutlaka nedensel bir nedeni olması gerektiği anlayışıyla uyuşmamaktadır.

Etkileşimcilikle bağlantılı; ama onunla mantıksal olarak uyuşmayan bir düalizm çeşidi olan epifenomenalizm (epiphenomenalism), maddesel olayların nedensel olarak bağımsız olduklarını, ancak, zihinsel sonuçlara yol açabileceklerini kabul eder.

Epifenomenalizm, zihinsel olayların mekanik beyin süreçlerinin yan ürünü olduğunu ileri süren bir kuramdır. Bu görüşe göre zihinsel olaylar, beynin işleyişinin nedensel sonucudur, ama hiçbir zihinsel olay ve süreç, fiziksel olay ve durumların nedeni olamaz. Epifenomenalizmde nedensellik tek yönlü işler; zihinsel olan fiziksel olana, nedensel olarak bağlıdır.

Epifenomanalizm, zihinsel olayların varlığını reddetmez, onların yalnızca belli maddesel nedenlerin etkileri olduğunu söyler. T. H. Huxley’in meşhur örneğinde fabrikanın bacasından çıkan dumanın, fabrikanın çalışmasının sonucu olarak ortaya çıkması gibi, zihinsel olaylar, sadece fiziksel olay ve durumların bir sonucu, epifenomenidir.

Epifenomenalizm sıklıkla hatalı bir anlayışla bir çeşit materyalist görüş olarak yansıtılır; düalizmin yanlış olduğunu kanıtlamak için, insanlar çoğu kere epifenomenalist görüşü ortaya atar, zihinsel durumların fiziksel durum ve süreçlerin sonucu olarak ortaya çıktığını iddia ederler. Ancak bu hatalı bir yaklaşımdır. Şimdi, farz edelim ki gerçekten de zihinsel durumlar fiziksel durumların sonucunda oluşurlar. Bu durum, düalizmin yanlış olduğunu göstermez. Eğer A ve B arasında nedensel bir ilişki varsa bunun mantıksal sonucu, A ve B’nin birbirinden ayrı varlıklar olduğudur: A, B değildir, B de A değildir. Eğer bu doğruysa o zaman, eğer zihinsel olaylar fiziksel olaylara nedensel olarak bağlıysalar bu durum, düalizmi yanlışlamaz, aksine doğrular.

Nedensel ilişkiler, ancak birbirinden ayrı ve farklı bireyler arasında oluşur. Böylece epifenomenalizmin iddia ettiği gibi, zihinsel olay ve durumlar fiziksel süreçlere nedensel olarak bağlıysa bunun zorunlu sonucu, zihinsel ve fiziksel olayların birbirinden ayrı, farklı varlıklar olduğudur.

Zihinsel olaylar fiziksel olaylar değildir; onların zihinsel etkileridir. Başlangıçtaki örneğimize dönecek olursak, epifenomenalizme göre, çivinin üstüne oturmanız acı duyumuna ve aynı zamanda beyinde belli bir olaya yol açar. Beyinde meydana gelen belli olay yerinizden sıçrama arzusu uyandırır ve yerinizden sıçramanıza neden olur.

Epifenomenalizm, özellikle sinir bilimciler tarafından kabul gören bir görüştür. Eğer zihinsel süreçler, yalnızca beynin mekanik işleyişinin etkisiyse o zaman, beynin işleyişini incelerken, zihinsel olguların niteliksel özelliklerini tamamen göz ardı ederek, yalnızca beyindeki fiziksel süreçler ve mekanik işleyişle ilgilenmek yeterlidir. Ancak, epifenomenalizm de kendi içinde, bazı sorunlar taşımaktadır. Öncelikle, fiziksel olandan zihinsel olana doğru tek yönlü işleyen nedensellik ilişkisinin nasıl işlediği belirsizdir.

Epifenomenalistler fiziksel olaylar zihinsel olaylara neden olurken zihinsel olayların hiçbir şeye neden olmadığına inanırlar. Ama, zihinsel olayların diğer zihinsel olaylara neden olduğu bilinen bir olgudur. Ancak, zihinsel olayların, kendi içinde nedensellik bağlarına sahip olduğunun kabul edilmesi epifenomenalizm ile çelişir. Çünkü bir zihinsel olay, diğer bir zihinsel olaya neden olabilirse o zaman, bazı zihinsel olayların, kendi var oluşları, var demektir. Ama, bir zihinsel olayın kendi başına var olması epifenomenalizmin özüne aykırıdır. Çünkü, epifenomenalizm görüşüne göre zihinsel olaylar, yalnızca fiziksel olayların bir yan ürünüdür.