Aydın Sayılı’nın Türk bilim tarihi çalışmalarına katkısı

Türkiye’de bilim tarihi araştırmalarının geçmişi on dokuzuncu yüzyılın sonu ile yirminci yüzyılın başlarına kadar geri gitmekle birlikte, Sâlih Zeki Bey (1864-1921) ile Adnan Adıvar (1882-1955) gibi bilginlerin yapmış oldukları çalışmalar sonucunda, yavaş yavaş tanınmaya ve sevilmeye başlamış, üniversite içine girmesi ve öğretimin bir parçası olması içinse Sayılı’yı beklemek gerekmiştir. Aslında bilim tarihi alanında dünyaca tanınan ilk önemli eseri Adıvar 1939 yılında Fransa’da La Scinece chez les Turcs Ottomans (Osmanlı Türklerinde İlim) adıyla yayımlamıştı. Ancak iki yazarımızın eserleri karşılaştırıldığında şu açıkça görülür: Adıvar’ın adı geçen eseri popüler, hikâye tarzında ve gayri tarihi bir tarih anlayışı ile kaleme alınmış olmasına karşın Sayılı’nın çalışmaları orijinal kaynaklara yönelik analitik ve akademik bir tarih anlayışı ile yazılmıştır (Irzık & Güzeldere, 2005, s. 1-6).

Sayılı 1942 yılında George Sarton’ın yanında doktorasını tamamladı ve bu alanda ilk doktor unvanına sahip oldu. Sayılı, Sarton’ın yetiştirdiği en büyük bilginlerden birisidir; ülkemize çağdaş bilim tarihi anlayışını getirmiş ve araştırmalarıyla bu alanın kurumlaşmasını sağlamıştır. Sayılı, 1955 yılında, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde, Bilim Tarihi Kürsüsü’nü kurarak, bu alanda dersler vermeye ve araştırmalar yapmaya başlamıştır. 1952 yılında Felsefe Bölümü’ne asistan olarak atanan Sevim Tekeli, bilim tarihine yöneldi ve Sayılı ile çalışmaya başladı. 1964 yılında da Sayılı tarafından biyoloji tarihine yönlendirilen Esin Kâhya Bilim Tarihi Kürsüsü’ne asistan olarak alındı. 1975 yılında Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Direktörlüğü, Sivil Savunma Amirliği’nde görev yapan Şahabettin Demirel, Bilim Tarihi Kürsüsü’ne doktora öğrencisi olarak atandı ve 1976’da Bilim Tarihi Kürsüsü asistanlığına getirildi. Ancak Demirel 1981 yılında buradan ayrıldı.

1982 yılında, Türkiye üniversitelerinde yeni düzenlemelerin yapıldığı bu dönemde, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü’nde de çok önemli değişiklikler gerçekleştirildi. Bölüm, daha önce Bilim Tarihi, Felsefe Tarihi, Sistematik Felsefe ve Mantık, Psikoloji, Pedagoji ve Sosyoloji olmak üzere altı kürsüden oluşuyordu; söz konusu tarihte, Pedagoji Kürsüsü, Eğitim Fakültesi’ne gönderildi ve Sosyoloji ile Psikoloji Kürsüleri ise bölüm haline getirilerek, Felsefe Bölümü’nden ayrıldı. Yeni Felsefe Bölümü, geriye kalan üç kürsüyle teşkil edildi ve adları da anabilim dalına çevrildi. Ders programlarının yeniden belirlenmesi için, YÖK (Yüksek Öğretim Kurumu) tarafından bir komisyon kuruldu; bu komisyon, Prof. Dr. Bedia Akarsu, Prof. Dr. İonna Kuçuradi ve Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı’dan oluşuyordu; yapılan görüşmeler sonucunda, lisans dersleri, üç anabilim dalına eşit olarak dağıtıldı ve bu yapı aşağı yukarı günümüze değin çok önemli bir değişiklik olmadan korundu.

1983 yılında kürsünün kurucusu Sayılı, yaş haddinden emekli oldu. Sayılı emekli olunca, Felsefe Bölümü başkanlığına ve Bilim Tarihi Anabilim Dalı başkanlığına Prof. Dr. Sevim Tekeli getirildi; ancak Tekeli, aynı yıl içinde anabilim dalı başkanlığını Kâhya’ya bıraktı. 1993’te ise Tekeli emekli oldu ve onun yerine Prof. Dr. Mübahat Türker Küyel Felsefe Bölümü başkanlığına getirildi.

Bilim Tarihi Anabilim Dalı’nın diğer çalışanlarından Melek Dosay Gökdoğan 1981, Remzi Demir 1985, Hüseyin Gazi Topdemir 1987, Yavuz Unat 1988, Ayten Aydın Koç 1994, Ali Rıza Tosun ise 2001 yıllarında Bilim Tarihi Anabilim Dalı’na asistan olarak atandılar. 2010 yılında ise İnan Kalaycıoğulları Yardımcı Doçent olarak atandı. Unat 2010 yılında buradan ayrıldı ve Kastamonu Üniversitesi’ne geçerek burada Fen-Edebiyat Fakültesi’nde bir Bilim Tarihi Bölümü kurdu.

İstanbul’da ise bilim tarihi araştırmaları yapan ve eğitimini veren ilk kürsü, 1984 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü bünyesinde Prof. Dr. Ekmeledddin İhsanoğlu başkanlığında kurulan Bilim Tarihi Anabilim Dalı’dır. 1989 yılında Bilim Tarihi Anabilim Dalı, Bilim Tarihi Bölümü’ne dönüştürülmüş ve Türkiye üniversitelerindeki ilk Bilim Tarihi Bölümü unvanını almıştır. Ancak, 1999’da lisans programı durdurularak 2000’de yeniden Bilim Tarihi Anabilim Dalı’na dönüştürülmüş ve Felsefe Bölümü’ne bağlanmıştır. 2010 yılında İstanbul Üniversitesi bünyesinde yeniden Bilim Tarihi Bölümü kurma faaliyetleri devam etmektedir.

Türkiye’de bilim tarihi araştırmalarında, 1989 tarihinde Türk Bilim Tarihi Kurumu’nun kurulması ile kurumsallaşma yolunda önemli bir adım atılmış, böylece Türkiye’de bilim tarihi alanında çalışan araştırmacıların bir araya toplanması sağlanmıştır.

Tıp tarihçimiz Prof. Dr. Aykut Kazancıgil, Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı’nın mesleki alandaki hizmetinin üç temel özelliğini şöyle belirtmektedir (Kazancıgil, 1993, s. 20-26).

1. Sayılı, memleketimizde Bilim Tarihi’ni meslek olarak seçen ve bu konuda doktora yapan ilk kişidir.
2. Uzun yıllar Ankara Üniversitesi, Dil Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde öğretim üyesi olarak çalışmış, bilim tarihi dalında geniş bir kadro yetiştirmiştir.
3. Yayınları ile Türk Bilim Tarihini dünyaya tanıtmıştır.

Sayılı Türkiye’de akademik anlamda Bilim Tarihi’nin kurucusudur. Daha öncesinde Sâlih Zeki Bey ile Adnan Adıvar gibi bilginlerin yapmış oldukları çalışmalar sonucunda Türkiye’de bilim tarihi araştırmaları tanınmıştır. Salih Zeki’nin bilim tarihi araştırmalarında ortaya koyduğu tarih perspektifi ve metin incelemesi yöntemine Sayılı, medeniyet perspektifi ile tenkitli metin neşrini eklemiş (Fazlıoğlu, 2004, s. 20) ve böylece tanımlayıcı-anlatımcı tarzdan çok analizci-yorumcu bir tarz geliştirmiştir (Çalışkan, 2004).

Kaynak: Dört Öge-Yıl 1-Sayı 3-Nisan 2013, Yavuz Unat