Mutluluk Hesabı (Mutluluk Kalkülüsü) Nedir, Nasıl Yapılır?
Faydacılar için bir eylem, ancak ve şayet öznenin onun yerine gerçekleştirebileceği daha yüksek fayda sağlayacak bir eylem yoksa doğrudur.
Peki ama bu daha yüksek fayda nasıl hesaplanır? Bentham gerçekten de hazları ve acıları hesaplamak için bir yöntem geliştirmiştir. Hatta, hazları ölçmenize yardımcı olup bu hesabı yapmanızı sağlayacak yedi faktör olduğunu ileri sürmüştür.
Özünde sosyal reformcu olduğu için Bentham, kanun koyucuların vatandaşla-rın genel hazzını artırıp acılarını azaltarak toplumu geliştirmeleri gerektiğine inanmıştır. Bentham İlkeler’inde “Acılardan kaçınmak ve hazlar, kanun koyucunun göz önünde bulunduracağı şeylerdir,” diye yazmıştır. Yedi “haz” faktörüyse, yoğunluk, süre, kesinlik ya da belirsizlik, yakınlık ya da uzaklık, verimlilik (gelecekteki daha başka haz olasılıkları açısından), saflık ve kapsam ya da miktardır. Yoğun/tık, hazzın ne kadar güçlü olduğuyla ilişkilidir. Süre, ne kadar uzun kalıcı-lık gösterdiğini belirtir. Kesinlik ya da belirsizlik, hazzın gerçekleşip gerçekleşmeyeceğiyle alakalıdır. Yakınlık ya da uzaklık, hazzın el altında ve erişilebilir olması ya da uzakta olması demektir. hazzın veya acının arkasından benzer hislerin de gelip gelmeyeceğiyle bağlantılıdır. Saflık (verimliliğin zıddı) arkasından aksi türdeki hislerin takip etmemesi şansıdır. Son olarak, miktar ya da kapsam, eylemden etkile-nen insanların sayısıdır.
İşte bunlar “haz hesabını” meydana getiren bileşenlerdir. Peki, bunlar gerçek hayata nasıl uygulanabilir? Bentham’ın buna da bir cevabı vardır. Farz edin ki hangi eylemi gerçekleştireceğinize karar vermeye çalışıyorsunuz —iki gün sonra yapılacak fınal sınavına çalışmak mı, yoksa sınavdan önceki gecelerden birinde verilecek kampüs partisine katılmak mı? Ne yapacağınız’ nasıl analiz edersiniz? “Bir tarafta hazların tüm değerlerini toplarsınız, diğer taraftaysa tüm acıların değerlerini,” der Bentham. Bu seçenekleri inceleyen kişi, partinin vaat ettiği hazların yoğunluğunu cazip bulacaktır. Öte yandan, final sınavına çalışmak son derece düşük yoğunlukta bir haz vaat etmektedir. Kişi o zaman süre faktörünü de hesaba karar ve görür ki partide yiyip içmenin ve sosyalleşmenin vereceği haz nispeten daha kısadır. Oysa ders çalışmak daha uzun vadeli hazlar sunan sonuçlar doğurabilir; özellikle de öğrenci sınavda başarılı olursa, not ortalamasını yükseltir ve böylece istediği işe ya da yüksek lisans programına girme şansını artırır, gibi. Aynı zamanda, partinin hazzının saflık derecesi de düşüktür, çünkü kişi partide çok içerse ertesi gün akşamdan kalma olmanın sıkıntısını çekecektir. Yani hazzın arkasından acı gelecektir, halbuki ders çalışmayı müteakip böyle bir acı söz konusu değildir —ancak belki kişinin gözlerinde oluşabilecek hafif yanma veya dik oturmaktan kaynaklı sırt ağrısı haricinde.
Jeremy Bentham biraz garip ve uçuk biriydi. Bentham’ın mumyalanmış bedeni, Londra Üniversitesi Akademisinin her Mütevelli Heyeti toplantısında hazır bulunmaktadır. Bentham, bu toplantılarda süresiz olarak hazır bulunmak koşuluyla servetini okula miras bırakmıştır.
Kişi, öte yandan, kesinlik-belirsizlik, yakınlık-uzaklık, verimlilik ve kapsam he-saplarını da işin içine katabilir. Ancak gerek bu durumda gerekse başka durumlarda Bentham’ın “haz hesaplamasının” sonucu açıktır. Kalıcı hazların hepsi ders çalışmanın zihinsel hazzının tarafındadır; partiye gitmekse, aksine, sadece kısa vadeli hazlar içermektedir. Bununla birlikte, birisi çıkıp kişinin o partiye katılarak hayatının aşkıyla karşılaşabileceğini ve böylelikle partinin vereceği hazzın çok daha büyük bir haz haline dönüşebileceğini söyleyerek de buna cevap verebilir. Ama öğrencimiz Bentham’ın yolundan gidecek olursa, partiye katılmaktan feragat edecek ve ders çalışmak için gereken zamanı ayıracaktır.
Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı; “Her Yönüyle Felsefeyi Anlamak” Kenneth Shouler