Faydacılar için bir eylem, ancak ve şayet öznenin onun yerine gerçekleştirebileceği daha yüksek fayda sağlayacak bir eylem yoksa doğrudur. Peki ama bu daha yüksek fayda nasıl hesaplanır?

Bentham gerçekten de hazları ve acıları hesaplamak için bir yöntem geliştirmiştir. Hatta, hazları ölçmenize yardımcı olup bu hesabı yapmanızı sağlayacak yedi faktör olduğunu ileri sürmüştür.

Özünde sosyal reformcu olduğu için Bentham, kanun koyucuların vatandaşların genel hazzını artırıp acılarını azaltarak toplumu geliştirmeleri gerektiğine inanmıştır.

Mutluluksal kalkülüs

Bentham İlkeler‘inde “Acılardan kaçınmak ve hazlar, kanun koyucunun göz önünde bulunduracağı şeylerdir” diye yazmıştır. Sıraladığı yedi “haz” faktörü şunlardır:

• Yoğunluk
• Süre
• Kesinlik ya da belirsizlik
• Yakınlık ya da uzaklık
• Verimlilik
• Saflık
• Kapsam ya da miktar

(1) Yoğunluk, hazzın ne kadar güçlü olduğuyla ilişkilidir ve temelde şu soruya cevap verir: Haz veya acı ne kadar yoğun? (2) Süre, hazzın ne kadar süre kalıcılık gösterdiğini belirtir ve cevap verdiği soru şudur: Haz veya acı ne kadar sürüyor? (3) Kesinlik ya da belirsizlik, hazzın gerçekleşip gerçekleşmeyeceğiyle alakalıdır ve şu soruya yanıt verir: Hazzın veya acının ortaya çıkma olasılığı nedir? (4) Yakınlık ya da uzaklık, hazzın el altında ve erişilebilir olması ya da uzakta olması demektir ve temel sorusu şudur: Haz veya acı gelecekte ne kadar uzaklıkta? (5) Verimlilik, hazzın veya acının arkasından benzer hislerin gelip gelmeyeceğiyle bağlantılıdır ve temel sorusu şudur: Hazzın başka hazlara gerekçe olma olasılığı nedir? (6) Saflık verimliliğin zıddıdır, acının başka acılara yol açma olasılığını sorgular. (7) Kapsam ya da miktar, eylemden etkilenen bireylerin sayısıdır ve ana sorusu şudur: Haz kaç kişiyi etkiledi?

İşte bunlar “haz hesabını” meydana getiren bileşenlerdir. Peki, bunlar gerçek hayata nasıl uygulanabilir? Bentham’ın buna da bir cevabı vardır. Farz edin ki hangi eylemi gerçekleştireceğinize karar vermeye çalışıyorsunuz:

İki gün sonra yapılacak final sınavına çalışmak mı, yoksa sınavdan önceki gecelerden birinde verilecek partiye katılmak mı? Ne yapacağınızı nasıl analiz edersiniz?

Bir tarafa hazların tüm değerlerini toplarsınız, diğer tarafaysa tüm acıların değerlerini. Bu seçenekleri inceleyen kişi, partinin vadettiği hazların yoğunluğunu cazip bulacaktır. Öte yandan, final sınavına çalışmak son derece düşük yoğunlukta bir haz vadetmektedir. Kişi o zaman süre faktörünü de hesaba katar ve görür ki partide yiyip içmenin ve sosyalleşmenin vereceği haz nispeten daha kısa sürelidir. Oysa ders çalışmak daha uzun vadeli hazlar sunan sonuçlar doğurabilir; özellikle de öğrenci sınavda başarılı olursa not ortalamasını yükseltir ve böylece istediği işe ya da yüksek lisans programına girme şansını artırır. Aynı zamanda, partinin hazzının saflık derecesi de düşüktür, çünkü kişi partide çok içerse ertesi gün akşamdan kalma olmanın sıkıntısını çekecektir. Yani hazzın arkasından acı gelecektir, halbuki ders çalışmayı müteakip böyle bir acı söz konusu değildir.

Kişi, öte yandan, kesinlik–belirsizlik, yakınlık–uzaklık, verimlilik ve kapsam hesaplarını da işin içine katabilir. Ancak gerek bu durumda gerekse başka durumlarda Bentham’ın “haz hesaplamasının” sonucu açıktır. Kalıcı hazların hepsi ders çalışmanın zihinsel hazzının tarafındadır; partiye gitmekse aksine, sadece kısa vadeli hazlar içermektedir. Bununla birlikte, birisi çıkıp kişinin o partiye katılarak hayatının aşkıyla karşılaşabileceğini ve böylelikle partinin vereceği hazzın çok daha büyük bir haz haline dönüşebileceğini söyleyerek de buna cevap verebilir. Ama öğrencimiz Bentham’ın yolundan gidecek olursa partiye katılmaktan feragat edecek ve ders çalışmak için gereken zamanı ayıracaktır.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı; “Her Yönüyle Felsefeyi Anlamak” Kenneth Shouler