Sağlık Psikolojisinde Yaklaşımlar

Sağlık psikolojisi içinde dört yaklaşım ayırt edilebilir: Klinik temelli sağlık psikolojisi, kamu temelli sağlık psikolojisi, topluluk temelli sağlık psikolojisi ve eleştirel sağlık psikolojisi.

Klinik Temelli Sağlık Psikolojisi

Klinik temelli sağlık psikolojisi daha çok araştırmaya dayalı bir alandır ve sağlık hizmetleri sistemi içinde çalışır. Klinik temelli bilgi hastalarla yapılan çok geniş ve çeşitli klinik çalışmaya uygulanır. Sağlık psikolojisi içindeki en gelişmiş ve en ana akım (psikolojiye hâkim olan bilgi ve pratikler) yaklaşımdır. Bu yüzden de sağlık, hastalık ve sağlık hizmetlerinde psikolojik perspektifin değerini göstermede başarılı olan bir alandır. Ayrıca, sağlık psikolojisi alanında en güçlü profesyonelleşmenin (Batı ülkelerinde) görüldüğü yaklaşımdır.

Kamu Temelli Sağlık Psikolojisi

Kamu temelli sağlık psikolojisi tek tek hastalarla ve tedavileriyle çok daha az ilgilenir. Daha çok belirli bir nüfus (popülasyon) düzeyinde sağlığın teşvikine ve önleme çalışmalarına odaklanmıştır. Bu yaklaşımın çok daha geniş bir perspektifi vardır. Sağlık insanların yaşamlarının sosyal, ekonomik ve politik yanlarının bir sonucu olarak görülür. Bir popülasyonda bir hastalığın görülme sıklığını düşürmek için tek yol önleme çalışmaları olduğu için bu yaklaşım buna odaklanır.

Önleme genellikle kolektif düzeyde yapılır, bu yüzden de bunun için ödenek bulmak zordur. Diğer yandan önleme çalışmasının etkisini görmek uzun zaman aldığı için etkililiğini değerlendirmek de zordur. Ayrıca iş piyasasındaki baskı ve yoksulluk gibi büyük sosyal problemlerle uğraşmak da fazlasıyla zordur. Kamu temelli sağlık psikolojisi diğer yaklaşımlardan çok daha fazla disiplinler arası bir yaklaşımdır ve kamu sağlığı, sağlık iletişimi, sağlık ekonomisi ve sağlık sosyolojisi gibi alanlardan beslenir.

Topluluk Temelli Sağlık Psikolojisi

Kamu temelli sağlık psikolojisi gibi, topluluk temelli sağlık psikolojisi de sağlığı sosyal, ekonomik ve politik bağlamın bir sonucu olarak görür. Ayrıca bireysel tanı ve tedaviden çok genel düzeyde sağlığın teşviki ve hastalık önleme çalışmalarıyla ilgilenir. Bu yaklaşımda topluluk ve gruplara odaklanılır. Onlarla birlikte çalışılarak hastalıklarla savaşmak, sağlığı teşvik etmek ve sosyal değişmenin gerçekleşebilmesi için bu grupları güçlendirmek amaçlanır.

Bu yaklaşım, geleneksel sağlık psikolojisinin sağlıkta eşitsizliklerin nasıl ortaya çıktığına ve bu eşitsizliklerle nasıl uğraşılması gerektiğine ilişkin çok az şey söylenmesi nedeniyle ortaya çıkmıştır. Sağlıklı bir psikososyal gelişim için topluluk ya da grup ölçeğinde çalışan bu psikologlar ekolojik bir perspektif kullanırlar. Yani, bireylerin küçük sistemlerin bir parçası olduğu ve bu küçük sistemlerin de daha büyük sistemlerin bir parçası olduğu görüşüne sahiptirler. Bu yaklaşım açık bir biçimde kolektivist ve korumacı değerlere sahiptir ve bunları araştırma ve uygulamanın temeli olarak görür. Sağlığı anlamaya ve teşvik etmeye dair yol alınmak isteniyorsa diğer sağlık ve sosyal disiplinlerle iş birliği yapmanın gerekli olduğuna inanırlar. Ve son olarak bu yaklaşım içinden çalışan psikologların eleştirel perspektifi olan diğer sağlıkla ilgili disiplinlerle çok ortak noktası vardır.

Eleştirel Sağlık Psikolojisi

Aralarında pek çok farklılık olsa da eleştirel psikologlar, psikolojideki teori ve pratiklerin sorgulanması gerektiği görüşünü paylaşırlar. Psikoloji bilgi ve pratiklerini sorgulamanın amacı, bu bilgi ve pratiklerin adaletsiz ve eşitsiz statükonun sürdürülmesine nasıl katkı yaptığını saptamaktır. Eleştirel sağlık psikolojisinin odağı son derece geniştir. Bu odak güç, ekonomi ve makro sosyal süreçlerin sağlığı, sağlık hizmetlerini, sağlık psikolojisini ve genel olarak toplumu nasıl etkilediğine ya da yapılandırdığına dair analizleri içerir. Bu yaklaşımda güç ya da iktidar kritik bir kavramdır.

Örneğin güç/iktidar kavramı; güç/iktidar ilişkilerinin sağlık hizmetlerine erişimi nasıl kolaylaştırdığı ya da zorlaştırdığını analiz eder. Ancak güç/ iktidar kavramı sadece makro düzeyde değil mikro düzeyde de (örneğin kişisel ilişkilerde) analiz edilir. Topluluk temelli sağlık psikolojisinde olduğu gibi bu yaklaşımda da insanların farklılıklarına saygı duymak en önemli değerdir. Eleştirel sağlık psikolojisi yaklaşımını benimseyen psikologlar, özellikle 1970 ve 1980’lerde sosyal psikolojide ve diğer sosyal bilimlerde ortaya çıkan eleştirel fikirleri kullanırlar. Örneğin bilim nedir, bilgiye nasıl ulaşılır, psikologlar nesnel ve değerlerden bağımsız olabilirler mi, gibi soruları sağlık psikolojisi alanında sormaya ve yanıtlamaya çalışırlar (Lyons ve Chamberlain, 2005).

Kaynak: T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3867, AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2672; Dr. Öğr. Üyesi Aysel KAYAOĞLU, Prof. Dr. Çiğdem KIREL