Muhammed İdrisi Kimdir?

İdrisi ve Muhammed İdrisi kısa adlarıyla bilinen Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed Şerif el-İdrîsî 1100 ila 1166 seneleri arasında yaşadığı düşünülen Arap bir gezgin ve coğrafyacıdır. İdrisi ayrıca Şerîf el-İdrisî diye de bilinmektedir.

İDRİSİ KİMDİR?

Endülüs’ün Septe şehrinde 1100 yılında doğan İdrisî Kurtuba’da eğitim almış, ardından da Anadolu, Kuzey Afrika, İspanya, Fransa ve İngiltere’yi de içine alan bir sahada eğitimini devam ettirmiş ve 1166 yılında Sicilya’da ölmüştür (Resim 19). En önemli eseri olan Nüzhetü’l-Müştâk fi İhtirâkı’l-Âfâk bir Coğrafya kitabı ve haritalar kataloğu şeklindedir.

Dünyayı küre şeklinde tasavvur eden İdrisî, 70 paftadan oluşan oldukça detaylı bir Dünya haritası çizmiştir (Resim 20). Ayrıca Dünyanın değişik bölgelerini daha büyük ölçeklerde detaylandırarak haritalandırmıştır. El-Câmi’ li-Şıfâtı Eştâti’n-Nebât ve Durûbi Envâci’l-Müfredât Mine’l-Eşcâr Ve’s-Simâr Ve’l-Hasâ’is adlı eserinde ise bitkilerin 12 dilde karşılığını yazarak tanınırlıklarını artırmıştır.

Topkapı Sarayı Koleksiyonu
Abbasi Halifesi Me’mun tarafından 9. yüzyılda hazırlatılan Dünya haritasının 1340 tarihli kopyası
Me’mun’un emriyle ortaya çıkan Dünya haritasında yeryüzü ana karaları okyanus tarafından çevrelenmişti, Afrika deniz yoluyla dolaşılabiliyordu, Hint Okyanusu ise bir açık denizdi.

Eserleri Latinceye çevrilmiş ve çok uzun yıllar popülaritesini korumuştur. Christopher Columbus kendisinden üç asır sonra seyahatlerini yaparken orijinal bir İdrisî kitabını sürekli olarak yanında bulundurmuştur. Ünsü’l-Mühec ve Ravzü’l-Ferec adlı eserde o dönemde bilinen yedi iklime (makro coğrafi bölge) ek olarak ekvatorun güneyindeki sekizinci bir iklimden bahsetmektedir.

İdrisi, gençliğinden başlayarak uzun yıllar boyunca İspanya, Portekiz, Fransa, İngiltere, Afrika gibi birçok ülke, kıta ve coğrafyayı gezmiş ve daha 16 yaşındayken Anadolu’ya da gezi maksatlı olarak uğramıştır. Bu araştırma gezileri sırasında çok değerli coğrafi, bilimsel veriler toplayan İdrisi, coğrafya alanında önemli yapıtlar vermiş ve Müslüman bilginlerin ulaşabildikleri coğrafi bulguların, Sicilya’da yerleşmiş bulunan Normanlar aracılığıyla Batı uygarlığına aktarılmasında etkin bir rol oynamıştır.

İdrisi 1145 senesinde Sicilya’da Kral II. Roger’in hizmetine girmiş ve yaşamının geri kalan kısmını onun birlikte Palermo’daki sarayda geçirmiştir. Kralın ölüm tarihi olan 1154’e yaklaşıldığı zamanlarda, gümüşten bir Yer küresi ile “Roger’in Kitabı” adlı meşhur eserini tamamlayarak bunu krala takdim etmiştir.

Bu kitap için hazırlanmış olan 70 paftalık Dünya haritası, o döneme değin bilinen Dünya’nın mükemmel bir tasvirini vermeyi amaçlayan kapsamlı bir çalışmadır ve bu nedenle haritacılık tarihinde önemli bir yer işgal eder. Bu haritalar incelendiğinde, Dünya’nın ekvatordan kuzeye doğru yedi iklim kuşağı ve bunları dik olarak kesen on boylam çizgisiyle 70 parçaya bölündüğü görülür. Her parçanın kapsadığı ülkelerin coğrafi özellikleri, madenleri, bitkileri, hayvanları, yolları vs. ayrıntılı bir şekilde anlatılmış olup özellikle Akdeniz yöresi ve Balkanlar hakkında verilen bilgiler çok değerlidir.

İdrisi bu kitabını hazırlarken, kendi gözlemleri yanında İbn Havkal’dan ve Kral II. Roger için seyyahlar ve tacirler tarafından düzenlenmiş olan raporlardan yararlanmıştır.

İdrisi, Roger’in, bu atlasın hazırlanmasını istemesini şöyle anlatmaktadır:

“İtalya krala itaat edince, kral, devletin hal ve şartlarını öğrenmeye karar vermişti. O; hudutları, yolları, her vilayetin iklimini, oralardaki deniz ve körfezleri, aynı şekilde diğer ülkelerin durumlarını da öğrenmek istiyordu. Ahalisinin kültüründen başka şehir ve arazilerin, dağ ve ovaların denizlerle vadilerin izahını tam olarak içine alan bir kitap yazılmasını emretti. Bu kitapta ayrıca her memlekette yetişen tahıl, meyve ve bitkilerin cinsleriyle özelliklerini, bu memleketlerdeki sanat ve meslekleri, çalışanların sayılarını, her memleketin ithalat ve ihracatını, örf, adet ve giyimleriyle din ve dillerinin etraflıca açıklanmasını istiyordu.”

Bu isteği yerine getirmek için İdrisi çalışmalarına başladı. Seyyahlar ve gemi kaptanlarından bilgi topladı. Uzak beldelere grup gezileri düzenledi. Böylece topladığı bilgileri birbirleriyle birleştirmeye çalıştı. Daha önceki coğrafya bilgilerini topladı ve değerlendirdi. Seyahatleri on beş sene sürdü ve nihayet muhteşem eserini 1145 senesinde tamamladı. Hazırlanan bu eser; doğruluk, görüş sahasının genişliği ve kapsamı itibariyle Batlamyus’un dünya haritasını çok geride bırakmıştır.

İdrisi, eserine “Kitab-ür-Rüşandi” ismini vermiştir. Bu eserde, 180 derece boylamlık dünyayı yedi iklime bölmüş ve her iklimi de on altı bölüme ayırırmıştır. Kitapta, başka Arapça kitaplarda bulunmayan Finlandiya, Polonya ve Rusya hakkında da bilgiler verilmiştir. İskoçya’yı, Salisburg, Winchester, Southampton, Shoreham, Dover, Hasting, Tondon, Durham, Dorchester ve bazı İngiliz şehirlerini oldukça detaylı olarak tanıtmıştır.

İdrîsî’nin Dünya haritası
Bugün kullanılan haritalardan farklı olarak Müslüman bilginler tarafından hazırlanan haritalarda güney haritanın yukarısında, kuzey ise haritanın aşağısında gösteriliyordu. İslam’ın kutsal şehri Mekke ise haritanın merkezinde yer alıyordu.

İdrisi bu kitabında İngiltere için şöyle yazmıştır:

“Deve kuşunun başı gibi olan bir adadır. Büyük şehirleri, yüksek dağları, ova ve nehirleri mevcuttur. Toprağı verimli, insanları kuvvetli, cesur ve enerjiktir. Kış mevsimi hâkimdir.”

İdrisi, eserde dünya hakkında ise şu bilgiye yer vermektedir:

“Ekvatorun boyu 360 derecedir. Kutupla ekvator çizgisi arasında 90 derece vardır. Ancak yeryüzünün yaşanan bölümü ekvatorun 64 derecesine kadar olan kısmıdır. Geriye kalan bölgelerde çok sıcaktan veya çok soğuktan dolayı canlı varlık yoktur. Dünya aslında yuvarlaktır. Ancak tam bir küre biçiminde değildir. Su ise ona yapışık olup, ondan ayrılamaz. Yer ile su, yumurtanın içindeki sarı gibi, feleğin ortasında bulunur. Bir kuvvet onları kuşatmakta ve felek tarafına doğru çekmekte veya itmektedir. Bunun hakikatını Allahü teala bilir. Mahluklar yerin sırtında bulunurlar. Mıknatısın demiri çektiği gibi yer de üzerindekini çeker.”

Irak İlimler Enstitüsü tarafından 1951 senesinde İdrisi’nin haritası büyütülerek yeniden çizdirilmiştir.

İdrisi’nin kitabı ve bazı haritalarının kopyaları günümüze kadar gelmiştir. “Kitab-ür-Rüşandi”, Amede’e Jaubert tarafından Fransızcaya, 1619’da Gabriel Sionita ile Joannes Hesronita tarafından Latinceye çevrilmiştir. Fakat bu tercümeler hatalıdır. Eserin yazma nüshalarının ikisi Paris’te, ikisi İstanbul’da, diğerleri Petersburg ve Kahire’de bulunmaktadır.