Klasik Koşullanmada Sönme ve Kendiliğinden Geri Gelme
Klasik koşullama sonucu kazanılan davranışın koşulsuz uyarıcı verilmediğinde varlığını ne kadar sürdürdüğü sorusu önemli bir sorudur. Yani, Pavlov‘un deneyinde, zil sesine koşullanarak salya salgılama tepkisini edinmiş bir köpek, zil sesini takiben yiyecek verilmediğinde, bu tepkiyi ne kadar sürdürür? Yeteri kadar uzun bir süre koşullu uyarıcı verilip koşulsuz uyarıcı verilmezse organizma artık koşullu tepki vermeyi bırakacaktır. Klasik koşullamada sönme adı verilen bu süreç, koşullu uyarıcı ile koşulsuz uyancı arasındaki bağın zayıflamasını ifade eder. Sönme, bir bakıma, klasik koşullama işlemini geriye almak gibi de görülebilir. Zil sesine salya salgılamayı öğrenen köpek salya salgılama tepkisini keser, bir müzik parçasına korku tepkisi vermeye koşullanan biri artık korku tepkisi vermez olur. Ancak sönme, koşullama yoluyla öğrenilmiş davranışın tamamen ortadan kalkmadığı gösterilmiştir. Tam da bu yüzden, teknik olarak, sönme kavramı, davranışın tekrar ortaya çıkma potansiyelini de göz önünde bulundurularak kullanılan bir kavramdır. Kısacası, sönme kavramı, davranışın kesildiğine ama tamamen ortadan kalmadığına işaret eder.
Sönmüş bir tepki bir süre sonra hiçbir şey yapmaksızın tekrar ortaya çıkabilir. Kendiliğinden geri gelme olarak adlandırılan bu durum, koşulsuz uyarıcı ile koşullu uyancı arasındaki bağın tekrar “hatırlanması” ya da bu bağın tekrar kurulması olarak görülebilir. Pavlov’un deneyinde, zil sesine salya salgılama tepkisi sönmüş olan köpek, daha sonra tekrar laboratuvara getirildiğinde, zil sesini yeniden duyduğunda salya salgılamıştır. Bu tepkinin koşullamanın başındaki salya salgılama tepkisi kadar güçlü olmadığım belirtmek gerek. Köpek, daha önce salgıladığı miktarın yarısı kadar bir salya salgılama tepkisi vermiş olsa da, hala aynı tepkiyi verebildiğini göstermekte, yani koşulsuz uyancı ve koşullu uyarıcı arasındaki bağı tekrar kurabildiğini göstermektedir. Kendiliğinden geri gelme sürecinin bir açıklamasının yenileme etkisi olabileceği düşünülmektedir.
Yani, klasik koşullama ve sönme işlemlerinin ayrı ortamlarda gerçekleştirildiği durumda, sönmeden sonra organizmayı tekrar öğrenmenin olduğu ortama koyduğunuzda koşullu tepki geri gelir. Çünkü sönmenin gerçekleştiği ortama ait ipuçları, öğrenmenin olduğu ortama ait ipuçlarından farklı olduğu için öğrenme ortamına etki edemezler. Böylece, organizma, tekrar öğrenme ortamına sokulduğunda, öğrenilen uyarıcı-tepki bağı orada bozulmadan, bir bütün olarak varlığını korumuş olacaktır (Morris, 2002).
Derleyen: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Psikolojiye Giriş” ve 2. Sınıf “Deneysel Psikoloji”, 4. Sınıf “Sosyal Psikoloji” Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Psikoloji Ders Kitapları ve MEB Liseler İçin Psikoloji Dersi Ders Kitapları