Işık kirliliği, insanoğlunun yıldızlarla olan kadim bağını koparıyor; fakat bunun önüne geçmek bizim elimizde…

05.04.2024

İnsanlar karanlıktan doğaları gereği korkarlar. Bazen yatağın altındaki canavarları düşünür ve geceleri özellikle ışıksız sokaklardan daha hızlı geçmeye çalışırız. Korkularımızı yenmek için, canavarları korkutup kaçırmak amacıyla gece lambasını açık bırakır, hırsızları caydırmak için de evin önünü aydınlatırız.

Güvenliğimizi sağlamak amacıyla ışık havuzlarının altında toplanırken gökyüzüyle olan bağımızı da yitirmiş oluruz. Globe at Night adlı toplumsal farkındalık projesi kapsamında yapılan yıldız sayımları, 2011 ila 2022 yılları arasında dünyanın gece gökyüzünün yapay parlaklığının iki kattan fazla arttığını ortaya koymuştur. ¹ Ancak yine de yapılacak küçük müdahalelerle anlamlı bir değişim yaratmak mümkündür.

Işık kirliliği bizi doğanın en büyük mucizelerinden birinden ayırıyor, yaban hayatına zarar veriyor ve iklim değişikliğiyle mücadeleye yardımcı olabilecek araştırmaları da baltalıyor. Yıldızlar, gece gökyüzündeki büyüleyici ışıltılardan çok daha fazlasıdır; her insan uygarlığının mitolojisine etki etmiştir; kuşlara olağanüstü göç yolculuklarında yol gösterir. Yıldızların geleceğimizin bir parçası olabilmesi için ışık kirliliğini önlemek adına üzerimize düşeni yapmamız gerekiyor.

İnsan gözü gece gökyüzündeki yaklaşık 5.000 yıldızı algılayabilir. ² Ancak gökdelenler, sokak lambaları ve evlerden yayılan ışık, ne yazık ki en parlak yıldızların bir kısmı hariç bütün yıldızları perdelemeye yetiyor.

Atalarımız takımyıldızların doğuşunu ve batışını takvim olarak kullanmışlardır. Ayrıca yeni topraklar ararken veya deniz ticaret yollarını izlerken yıldızlara göre yönlerini bulmuşlardır. Denizciler artık yönlerini bulmak için yıldızlardan faydalanmıyorlar; ancak navigasyon sistemlerinin bozulması ihtimaline karşı onlara yıldızları kullanarak yollarını nasıl bulacakları hâlâ öğretiliyor.

Kuşlar ve böcekler de dâhil olmak üzere kimi göçmen hayvanlar, şehirlerin dikkat çekici “parıltısı” tarafından doğal uçuş yollarından uzaklaştırılıyor. Bu gerekçeyle Las Vegas 2019 yazında milyonlarca çekirge tarafından istila edildi. New York’taki 11 Eylül Anıtı’nın ışıkları da geceleri uçan ötücü göçmen kuş sürüleri için adeta bir mıknatıs görevi görmüş, parlak şehir ışıklarıyla yönlerini şaşıran kuşlar yükselen gökdelenlere çarpmıştır. Böceklerin sayısı dünya çapında azalırken ışık kirliliği gece yaşam döngülerini bozarak durumu daha da kötüleştiriyor.

Işık kirliliği nedir?

Işık kirliliği, gün boyunca gökyüzünü maviye boyayan aynı fiziksel olgulardan kaynaklanır. Güneş ışığı gökkuşağının tüm renklerini içerir ve her rengin farklı bir dalga boyu vardır. Etrafımızı saran hava, oksijen ve karbondioksit molekülleri gibi küçük parçacıklardan oluşur.

Güneşten gelen ışık havada ilerlerken bu parçacıklar tarafından rastgele yönlere saçılır. Daha kısa dalga boyuna sahip mavi ışık, daha uzun boylu dalga boyuna sahip kırmızı ışığa göre daha fazla saçılır. Sonuç olarak, gözlerimiz gökyüzündeki her yönden daha fazla mavi ışık alır. Geceleriyse aynı hava parçacıkları tarafından yayılan ışık gökyüzünün üzerimizde parlamasına neden olur. Bu gökyüzü ışığının küçük bir kısmı yıldız ışığı ve Dünya’nın atmosferi gibi doğal kaynaklardan gelir. Ancak gökyüzünün parlaklığını yaratan ışığın çoğu yapaydır.

Işık kirliliği evreni inceleme yeteneğimizi de etkiler. Uzak dağların tepelerine inşa edilmiş modern gözlemevleri bile büyüyen, genişleyen şehirlerden kaynaklanan gökyüzü parıltısından etkileniyor. Işık kirliliği o kadar yaygın ki tüm gözlemevlerinin dörtte üçü bu durumdan kendine düşen payı almıştır.

ışık kirliliği, şehir, bina, binalar, ışıklı sokaklar

Paris, dünyanın en kalabalık ve ışıklı kentlerinden birisidir.

Yukarıya bak

Yine de umutsuzluğa kapılmak için bir neden yok. Işık kirliliğini biz yarattık; biz düzeltebiliriz.

Dünyanın dört bir yanında bulunan karanlık gökyüzü dernekleri, halkı ışık kirliliğinin zararları konusunda bilinçlendirmek, gökyüzünün karanlık düzeyini koruyacak yasaların çıkarılması için lobi faaliyetleri yürütmek ve insanları karanlık, yıldızlarla dolu gökyüzüyle olan bağlarını yeniden canlandırmaya teşvik etmek için çalışıyor.

Işık kirliliğiyle mücadele evden başlar. Güvenlik için dışarıdaki ışıkları açık tutmanız gerekiyorsa sadece aşağıya doğru parlayan korumalı lambalar kullanabilirsiniz. Yaban hayatına zararlı olan mor ve mavi ışığı kullanmayarak daha uygun ampulleri tercih edebilirsiniz. Akıllı aydınlatma sistemleri de evinizin yaban hayatı üzerindeki etkisini azaltmaya yardımcı olacak ve gece gökyüzünü gözlemlemenizi kolaylaştıracaktır.

Bölgenizdeki gökyüzünün ne kadar kirli olduğunu gösteren interaktif haritalar da mevcut. Bu haritalar; uydular ve yıllık yıldız sayımlarına katılan bilim insanları tarafından toplanan verilerden oluşturuluyor. Siz de gökyüzümüzün kararmasına yardımcı olabilirsiniz.

Işık kirliliğini yenmek için, kirliliğin ne kadar ciddi boyutlarda olduğunu ve ulusal politikaların ve yerel eylemlerin (şehrinizdeki sokak lambalarının değiştirilmesi gibi) nasıl bir fark yarattığını bilmemiz gerekiyor. Örneğin Birleşik Krallık’ta yıldız sayımları ışık kirliliğinin 2020’de zirve yapmış olabileceğini ve bugünlerde azalmaya başladığını gösteriyor. ³

Yıldız sayımlarının belki de en önemli yanı, yok olan gece gökyüzümüze ışık tutması ve harekete geçmemiz için bizi teşvik etmesidir. Nihayetinde, evlerimizi ve mahallelerimizi aydınlatma yöntemlerimizi değiştirerek gökyüzü üzerindeki olumsuz etkimizi azaltmak her birimizin sorumluluğundadır.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Or Graur’un “Light pollution has cut humanity’s ancient connection with the stars – but we can restore it” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM