Hilomorfizm

Türkçemize maddebiçimcilik olarak geçen hilomorfizm, Aristoteles’in varlıkları formdan ve maddeden oluşan yapılar olarak açıklayan felsefesine verilen addır.

Hilomorfik varlık anlayışına göre madde kendisinden yapılmış olduğu şeye karşılık gelir ve form ise aynı varlığa belirlenim kazandırır, onun ne olduğunu belirler. Ama hilomorfizm bu genel ontolojik anlamının yanı sıra daha dar bir anlam daha içerir. Dar anlamıyla hilomorfizm, madde-form ayrımını beden-ruh ayrımıyla eşleştirerek bedeni canlı varlığın maddesi, ruhu ise canlı varlığın formu olarak gören Aristotelesçi yaklaşımı ifade eder.

Yeni bir modüler yemek masası sipariş ettiğinizi ve siparişinizin kapınıza kadar getirilip size teslim edildiğini düşünün. Siparişiniz elinizde; ama henüz ortada bir yemek masanız yok; zira siparişinizin bir masaya dönüşebilmesi için kutunun açılması, içindekilerin ilgili form ile birbirine eklenmesi ve diğer parçaların da uygun olarak kullanılması gerekir.

Hilomorfist anlayışa göre, masayı oluşturmak için mutlaka tamamlanması gereken şey masanın formudur. Ayrıca masa spesifik bir istisna değildir. Hilomorfizme göre, tüm maddesel varlıklar hem madde hem de form’dan oluşur.

Hilomorfizm Yunanca ‘madde’ anlamına gelen ‘hyle’ ve ‘biçim’ anlamına gelen ‘morphe’ kelimelerinden türetilmiştir. Bu; masa, sandalye, taş, ağaç, fil, gezegen ve insan gibi maddi nesnelerin iki temel parça, öge veya görünümden oluştuğu teorisidir: madde ve form.

Bazı hilomorfistler nesnenin biçimini nesneden ayrı bir parça ya da unsur olarak düşünmeyi tercih ederken bazıları bu parçalılık hâlini kabul etmeyip biçimi nesnenin bir özelliği ya da görünümü olarak kabul ederler. Herhangi bir nesnenin maddesi, yapıldığı malzeme veya materyali ifade eder. Masa söz konusu olduğunda, masanın maddesi, kutunun içinde gelen ahşap, metal ve plastik gibi şeylerden oluşacaktır.

Nesnenin formu, nesneyi ne ise o şey yapan kurucu ilkedir: Maddesinde mevcut olan ve kendi cinsinden olanların karakteristik özelliklerini taşıyan işlev veya süreçleri yerine getirmesini sağlayan düzen, yapı veya dizilimdir. Masa için form, kullanım amacına hizmet edebilecek bir şey ortaya çıkarmak amacıyla parçaların düzenlenip birbirine eklenmesinin özgül biçimidir.

Masa ve sandalye gibi şeyler için form sadece parçaların nasıl dizildiği ve sabitlendiği ile ilgilidir. Ancak canlı organizmalar için form sadece parçaların uzamsal dizilimi olamaz.

Canlı organizmalar yaş aldıkça ve büyüyüp geliştikçe sahip oldukları unsurları sürekli olarak yeniden düzenlemek ve şekillendirmek durumundadır. Canlı organizmalar söz konusu olduğunda, form, maddenin içinde yer aldığı ve bu tür bir organizmanın karakteristik özelliklerini taşıyan fonksiyonları veya faaliyetleri yerine getirmesini sağlayan bir tür etkinlik veya süreç olarak daha iyi anlaşılabilir. Burada organizmanın “yaşamına” veya bu yaşamın içerdiği belirli metabolik, homeostatik ve gelişimsel süreçlere veya bunlara ilişkin diğer unsurlara bakmak yeterlidir.

Aristoteles

Hilomorfizm ilk olarak Aristoteles tarafından dünyada gördüğümüz farklılıkların bir incelemesi olarak ele alınmıştır. Bunun için bakılacak en doğru yer Aristoteles’in “Fizik, Kitap I, Bölüm 7”sidir.

Aristoteles’in öğretmeni ve akıl hocası Platon aslında form (idea) kavramını ortaya atan ve bu kavramı maddi nesnelerin varlığını ve doğasını açıklamak için kullanan ilk kişidir. Ancak Platon’a göre formlar maddi dünyadan ayrıdır, uzay ve zamanın tamamen dışındadır. Aristoteles’in görüşünü selefinin görüşünden ayıran şey, formların bir şekilde onlara sahip olan nesnelerin “içinde” olarak anlaşılması konusundaki ısrarıdır.

Bazen nesneler yapılarında çeşitli değişikliklere uğrar; ama yine de aynı nesne olarak kalır. Gerçekten de canlı organizmaların metabolik süreçleri, dış dünya ile sürekli alışveriş hâlinde olmalarını gerektirir. Canlı bir organizmanın, yapısındaki değişikliklere rağmen aynı canlı organizma olarak kalması, formun aynılığıyla açıklanır.

Tüm hilomorfik düşünürler form aynılığının nesneleri tür olarak aynı kıldığını düşünür; ancak hepsi form aynılığının nesneleri sayı olarak aynı kılacağını düşünmez. Bunun nedeni, hilomorfistlerin biçimlerin evrensel mi, yani bir türün tüm üyelerine ait aynı biçim mi, yoksa tikel mi, yani bir türün her bir üyesine ait niteliksel olarak özdeş ama niceliksel olarak farklı bir biçim mi olduğu konusunda bölünmüş olmalarıdır.

Öte yandan, bazen bir nesnenin parçaları varlığını korurken bir zamanlar birlikte olarak oluşturdukları nesne yok olur. Örneğin, az önce birleştirdiğiniz modüler masayı parçalarsanız masanın maddesi hâlâ orada olacaktır; ama masa artık yoktur.

Nesneler, sahip oldukları form sayesinde oldukları nesne türüne ve sahip oldukları karakteristik niteliklere sahip olurlar. Eğer yemek masasının parçalarını bir araya getirirken parçalara yanlış bir biçim verirseniz o zaman sadece sahip olabileceğinizden farklı bir nesne değil, aynı zamanda farklı türde bir nesne elde edebilirsiniz. Aynı türden nesneler aynı türden formlara sahiptir ve farklı türden nesneler farklı türden formlara sahiptir.

Eğer kutunun içindekileri bir araya getirdiğinizde yeni bir şey ortaya çıkarıyorsanız o zaman masa kutunun içindekilerden daha fazlasıdır. Masa yalnızca maddi parçalardan mürekkep değil, aynı zamanda bu parçaların formatif bir organizasyonudur.

Bu da hilomorfizm’in temel iddiasıdır: herhangi bir varlığın bir tür formel yönü vardır ki bu o maddenin ötesinde, onun varlığını ve doğasını açıklayan şeydir.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Jeremy W. Skrzypek’in “Form and Matter: Hylomorphism” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM

KAYNAKÇA

Aristotle. (1984a). Physics. Translated by R. P. Hardie and R. K. Gaye. In J. Barnes (Ed.), The Complete Works of Aristotle, Vol. 1 (pp. 315–446). Princeton University Press.

Aristotle (1984b). Metaphysics. Translated by W. D. Ross. In J. Barnes (Ed.), The Complete Works of Aristotle, Vol. 2 (pp. 1552–1778). Princeton University Press.

Cornell, David. (2018). “Material Composition.” In The Internet Encyclopedia of Philosophy.

Korman, Daniel Z. (2020). “Ordinary Objects.” In E. N. Zalta (Ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy.

Koslicki, Kathrin. (2008). The Structure of Objects. Oxford University Press.

Jaworski, William. (2016). Structure and the Metaphysics of Mind. Oxford University Press.

Rea, Michael C. (1998). “In Defense of Mereological Universalism.” Philosophy and Phenomenological Research, Vol. 58, No. 2: pp. 347-360.

Skrzypek, Jeremy W. (2021). “From Potency to Act: Hyloenergeism.” Synthese, Vol. 198, No. 11: pp. 2691-2716.

van Inwagen, Peter. (1990). Material Beings. Cornell University Press.