“Düşünme üzerine düşünmek” çocuklarımıza okulda ve yaşamda nasıl yardımcı olabilir?

Üstbiliş; bireylerin strateji, bilgi ve beceriler gibi kendi düşünsel yapıları hakkında sergiledikleri zihinsel eylemlerdir. En genel anlamda “düşünme üzerine düşünme” olarak ifade edilebilir. ¹

Üstbiliş bize duygularımız, ihtiyaçlarımız ve davranışlarımız hakkında bir farkındalık kazandırarak bunlara kendimizi adapte etmemizi ve gelişmemizi sağlayabilir.

Üstbiliş kazanma, öğrencilerin okulda ve hayatta ellerinden gelenin en iyisini yapmalarını sağlamak için erken yaşlardan itibaren öğretilebilir ve öğretilmelidir. Öyle ki üstbilişsel düşünme tekniklerinin temel kalıpları evde de sınıf ortamında da öğretilebilir.

Üstbiliş, çoğumuzun her gün farkına bile varmadan yaptığı bir şey için çok gösterişli bir kavram. Kendi düşüncelerimiz üzerine düşünmek, kendi duygularımız, ihtiyaçlarımız ve davranışlarımız hakkında derinlemesine bilgi edinmemizi sağlar. Ayrıca yeni deneyimleri, zorlukları ve duygusal gerilimleri hangi biçimlerde öğrendiğimizi, yönettiğimizi ve bunlara nasıl uyum sağladığımızı görmemize de neden olur. Bu aslında kafamızın içinde zihnen kendimizi dinlediğimiz ve kendi kendimize planlar yaptığımız o konuşmanın ta kendisidir.

Çocuklarımıza üstbilişi etkin bir şekilde nasıl kullanacaklarını öğretmek, onların önlerine çıkan engelleri aşmalarına, zorlukların üstesinden gelmelerine ve kendilerini ifade edebilmelerine yardımcı olacak güçlü bir araç olabilir.

Yalın bir ifadeyle, üstbilişsel düşünme bize kendimiz hakkında bilgi verir. Üstbilişsel düşünme teknikleri konusunda uzmanlaşmış kişilere göre düşünceler üzerine düşünmek, durumun gereklerine uyum sağlamamıza ve kendimizi bunlara göre yenilememize olanak tanıyan bir bakış açısı yaratır.

Örneğin “Matematik sınavları beni endişelendiriyor.” diyen bir öğrenci için bu, düşüncenin ifadeye dökülmesidir. Üstbilişsel düşünme becerisine sahip bir öğrenci ise bu cümleyi şöyle uyarlayacaktır: “Matematik sınavlarının beni endişelendiren yanı nedir? Ve bunun üstesinden gelebilmek için neler yapabilirim?”

Kendilerini belirli bir konuda iyi ya da kötü olarak nitelendirmeye alıştırılan çocuklar, bu konuyla ilgili zorluklara karşı edilgen bir yaklaşım sergilemelerine neden olan sabit bir bakış açısına sahip olabilirler. Çocuklara üstbilişsel düşünebilmeyi öğretmekse onlara gelişmeye ve değişmeye daha fazla alan bırakan, benlik farkındalığını ve psikolojik direnci teşvik eden bir zihniyete bürünmelerinde yardımcı olacaktır.

Birçok araştırma, öğrencilerin üstbilişsel yetenekleri arttıkça daha başarılı olduklarını göstermektedir. ²

Akademik öğrenmenin yanı sıra üstbilişsel düşünme, gençlerin kendi zihinsel durumları hakkında farkındalık kazanmalarına yardımcı olur ve onlara mutlu bir hayatın nasıl yaşanabileceği ve kendini nasıl daha iyi hissedebileceği gibi önemli soruların yanıtlarını sorgulatır.

Çocuğunuzun öğrenmeyle ilgili düşünceleri, öğrenirken göstereceği performansı büyük ölçüde etkileyecektir. Araştırmalar, öğrencilerin gelişim odaklı bir yaklaşım sergilemeleri hâlinde nasıl öğrenebilecekleri ve gelişebilecekleri konusunda reflektif düşünmeye daha yatkın olduklarını ve bunun da önemli bir motivasyon kaynağı olduğunu göstermektedir. ³

Öğrenciler kendi bilişsel gelişimlerinin farkına vardıklarında üst düzey düşünme becerileri geliştirebilirler. Örneğin yanlış cevapladığı bir soruyu “Bu sınavdan önce depremlere şunun neden olduğunu düşünüyordum; ama şimdi depremlerin nedeninin bu olduğunu anlıyorum” biçiminde yorumlayan öğrenci, üst düzey düşünmeye geçiyor demektir.

Üstbilişsel düşünme yeni bir şey öğrendikleri veya yeni bir beceri edindikleri anlayışının gelişmesine yol açar. Bu da onları öğrenme ve gelişme konusunda daha çok motive eder. Öğrencilerin okulda her hafta hangi etkinlikleri yaparken daha az zorlandıkları, hangi etkinlikleri yaparken daha çok zorlandıkları ve çalışmaları sonucunda hangi yeni şeyleri öğrendikleri gibi konuları takip ettikleri bir “okul günlüğü” tutmaları bu konuda oldukça faydalı olacaktır.

Üstbilişsel düşünmeye teşvik etmenin bir başka aracı da öğretmenlerin öğrencilerle etkileşim biçimidir. Öğretmen dersten önce aktif dinleme ve öğrenme konusunda öğrencilerine küçük tavsiyelerde bulunabilir. Dersin ardından, öğrencilerden dersteki üç anahtar noktayı yazmalarını ve paylaşmalarını isteyebilir. Ardından öğrencilerden, kendi cevaplarının öğretmenin cevaplarıyla ne kadar örtüştüğünü kendi kendilerine kontrol etmelerini isteyebilir. Bu etkinlik ders içi aktif dinlemeyi artırabilir ve aynı zamanda öğrencilerin üstbilişsel gözlem becerilerini de geliştirebilir.

Üstbiliş, problemler üzerinde konuşarak da yapılandırılabilir. Öğrenciler, ebeveynlerinin veya öğretmenlerinin üst düzey düşünme stratejilerini veya üstbilişsel düşünmeyi nasıl kullandıklarını, bizzat onlardan dinleyerek de öğrenebilirler.

Bu gibi “öğretilebilir anlardan” faydalanarak öğrenmeyi belli bir zamana ve mekâna sıkıştırmadan gerçekleştirmek, çocukların üstbilişsel düşünmeyi “iş başında” görmelerini sağlayabilir. Herkesin hata yapabileceği, bu hataları düzeltmenin en iyi yolunun da hatalar üzerinde çalışmak, öğrenmek ve kendini o alanda geliştirmek olduğu; bunları bir sorundan ziyade bir fırsat olarak düşünmek gerektiği fikrini güçlendirebilir.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Jaimee Bell’in “How ‘thinking about thinking’ can help children in school and in life” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Kaynak Metnin Yazarı: Jaimee Bell cinsel eğitim, sağlıklı yaşam, psikoloji ve akıl sağlığı konularında yazan bir yazardır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM

1. Hıdıroğlu, Ç. N. (2018). “Üstbiliş Kavrama ve Problem Çözme Sürecinde Üstbilişin Rolüne Eleştirel Bakış”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 32, Denizli, s. 87-103. DOI:10.30794/pausbed.424862
2. Leonora G. Weil, Stephen M. Fleming, Iroise Dumontheil, Emma J. Kilford, Rimona S. Weil, Geraint Rees ve arkadaşları. (2013). “The development of metacognitive ability in adolescence”, Consciousness and Cognition, 22/1, s. 264-271. https://doi.org/10.1016/j.concog.2013.01.004
3. Ryan Korstange. (2016). “Developing Growth Mindset Through Reflective Writing”, Journal of Student Success and Retention, 3/1, s. 1-26.