“Cehennem başkalarıdır”, Fransız varoluşçu filozof Jean-Paul Sartre’ın felsefi bir oyunu olan “No Exit”ten (1944) alıntılanan ünlü bir repliktir.

“No Exit”, genel olarak insan ilişkilerinin esasen çatışmalarla dolu olduğunu öne süren bir anlatı olarak kabul edilir. Bu yorum, Sartre’ın, en ünlü felsefi eseri olan “Varlık ve Hiçlik”te (1943) ilişkilere dair sergilediği karamsar tutumla destekleniyor gibi görünür.

Bu makale Sartre’ın bu karamsar yorumunun neden yanlış olduğunu açıklıyor.

Sartre’ın çalışmasının dikkatli bir incelemesi, onun ilişkiler konusundaki klasik hazırcevaplılığının birçok insanı inandırdığından çok daha iyimser olduğunu bizlere gösteriyor.

“NO EXIT”

“No Exit”, üç ana karakterinin (Garcin, Inez ve Estelle) eski moda bir oturma odasında görülmesiyle açılıyor. Bu karakterler birbirlerini tanımıyorlar, ama öldüklerini ve şimdi cehennemde olduklarını biliyorlar. Ancak cehennem, hiçbirinin beklediği gibi değildir. Dirgenli, boynuzlu şeytanlar nerede?

Oyunun New York City’deki The Pearl Theatre’da gerçekleşen gösteriminden bir kare. (maxamoo)

Aralarındaki gerginlik dindikten hemen sonra, Inez, durumlarıyla ilgili gerçeği açıklıyor:

“Her birimiz, diğer iki kişiye, bir işkenceciymişiz gibi davranacağız.”

Bu sistemin nasıl işlediğini görmek için Garcin karakterini göz önüne alalım.

Garcin, barışseverliği nedeniyle savaştan kaçan bir gazetecidir. Ama o, bir korkak olmasının savaştan kaçmasının asıl sebebi olduğundan endişeleniyor. Kendisini bunun doğru olmadığına ikna edecek birine ihtiyaç duyuyor. Bu teminatı, Estelle’den almaya çalışıyor. Fakat Estelle’nin düşüncelerinin değersiz olduğunu çok geçmeden anlıyor; çünkü Estelle, bir erkeğin ilgisini cezbedebilmek için her şeyi söyleyebilecek birisidir.

Garcin daha sonra umutlarını erkeklerle pek de ilgilenmeyen Inez’e bağlıyor; ancak onun kıskanç ve sadist doğası, Garcin’in bir kahraman olarak anılma arzusunu reddetmesine neden oluyor.

Böylece Garcin, diğer ikisi tarafından da işkenceye maruz kalmış gibi, çıkış yolu bulamıyor ve bu durum onu “Cehennem başkalarıdır!” diye haykırmanın kucağına doğru itiyor.

“VARLIK ve HİÇLİK”

Sartre, “Varlık ve Hiçlik” adlı önemli çalışmasında insan ilişkilerinin kasvetli bir resmini çiziyor. İlişkilerin, gerçekten önemli tek şey olan “özgürlük” için sürekli bir mücadele gerektirdiğini iddia ediyor.

Jean-Paul Sartre

Bu mücadele sonucunda oluşan gerilim, diğer insanlara birer nesne gibi davrandığımız için ortaya çıkar (ki bu onların özgürlüklerini baltalar); ya da kendimize onlar tarafından bir nesne muamelesi yapılmasını kabul ederiz (ki bu da bizim özgürlüğümüzü baltalar).

Her iki durumda da bir başkasının özgürlüğü tehdit altındadır. Bu nedenle başka biriyle karşılaşmak, mutlaka bir egemenlik mücadelesi ile sonuçlanır.

Sartre’ın ilişkilere dair bu karamsar görüşü, onun felsefesinin genel çerçevesine dayanıyor gibi görünüyor.

YANLIŞ YORUMLAMA

“Varlık ve Hiçlik”, “No Exit”in ilişkilerin her zaman kötü olduğu şeklindeki popüler yorumunu destekler gibi görünse de aslında bu yorum ciddi bir meydan okumayla karşı karşıyadır.

“No Exit”in 1964 tarihli bir kaydının ön sözünde Sartre, “cehennem başkalarıdır” ifadesinin genellikle yanlış anlaşıldığını ifade eder.

Bu durumu Sartre şöyle açıklar:

“Bununla, diğer insanlarla olan ilişkilerimizin her zaman zehirli, her zaman cehennem gibi olduğunu kastettiğim düşünüldü. Ama gerçekten anlatmak istediğim şey, tamamen farklı bir şeydi. Anlatmak istediğim şey, bir başkasıyla olan ilişkimiz bozulursa, ciddiyetsizleşirse, yani yozlaşırsa, karşımızdaki kişinin ancak o zaman cehennem olacağıdır.”

Başka bir deyişle, Sartre’a göre “cehennem başkalarıdır” ifadesi örtük olarak koşulludur. Şöyle ki eğer diğer insanlarla olan ilişkilerimiz kötüyse, diğer insanlar bizim için o zaman cehennemdir.

Dahasını Sartre şöyle açıklıyor:

“Diğer insanlarla olan ilişkilerim kötüyse, kendimi tamamen başka bir insana bağımlı olarak konumlandırırım. Ve işte o zaman gerçekten de cehennemde olurum. Ve dünyada cehennemde olan çok sayıda insan vardır; çünkü insanlar kendilerini başkalarının yargılarına bağımlı olarak konumlandırırlar. Ancak bu, kişinin başka insanlarla ilişki kuramayacağı anlamına gelmez. Bu sadece her birimiz için diğer tüm insanların ne kadar büyük bir öneme sahip olduklarını ortaya çıkarır.”

Sartre’a göre, başkalarının yargıları kendimizle ilgili olan düşüncelerimizi ve duygularımızı her zaman etkiler. Bu aslında kötü değildir; çünkü bu yargılar olmadan, kendimizi gerçekten tanımamız mümkün değildir.

Kötü olan, kendimizi (Garcin gibi) başkalarının görüşlerine aşırı derecede bağımlı hâle getirmemizdir. Bu da o insanların bizim için “cehennem” olmalarına yol açar. Ancak, diğer insanlar eğer onlarla bağımlı şekilde ilişki kurarsak bizim için cehennem olabilseler de ilişkiyi onlara bağımlı şekilde kurmazsak bu onların cehennem olmalarını engelleyecektir.

KÖTÜ NİYET

Bu koşullu “cehennem başkalarıdır” okuması, nasıl oluyor da Sartre’ın ilişkilere ilişkin “Varlık ve Hiçlik”teki kötümser açıklamasıyla uyuşuyor?

Bu soruyu yanıtlamanın anahtarı, onun insan ilişkileri bahsinin sonundaki dipnotta yatıyor:

“Bu hususlar, bir kurtuluş ve selamet etiği olasılığını dışlamaz. Ancak bu sadece burada tartışamayacağımız radikal bir dönüşümden sonra elde edilebilir.”

Sartre’ın atıfta bulunduğu “radikal dönüşüm”, onun varoluşçu felsefesinin tam merkezinde yer alan “kötü niyet”ten gerçekliğe doğru bir dönüşümdür.

İnsanlar, eylemlerinde nihai olarak özgür ve yapıp etmelerinden de sorumlu olmadıklarını düşünerek kendilerini kandırdıklarında, kötü niyetli olurlar.

İnsanın yaptığına bahaneler uydurması, kendini yanlış tanımlaması, arkasına saklanmak için bir rol icat etmesi (Garcin’in yaptığı gibi) gibi eylemlerinin hepsi kötü niyetli olmanın göstergesidir.

Kötü niyetli insanlar arasındaki ilişkiler başarısız olmaya mahkûmdur; bununla birlikte, yalnızca güvenilir insanlar arasındaki ilişkiler başarılı olabilir.

CENNET BİRBİRİMİZİZ

Ne yazık ki Sartre, bu “radikal dönüşüm” ile kötü niyetten gerçekliğe geçmek için ne yapmamız gerektiğini bize anlatmıyor. Onun bize tek söylediği, bu sorunu, yazmaya başlayıp asla bitirmediği başka bir çalışmasında ele alacağıdır.

Cennet birbirimiziz.

Sartre ilişkiler hakkında düşünmeye sonrasında da devam etti. 1971’de verdiği bir röportajda, “cehennem başkalarıdır” sözü ona sorulduğunda bu soruya şöyle cevap verdi:

“Ama bu sadece madalyonun bu taraftaki yüzü. Görünüşe göre kimsenin bahsetmediği diğer tarafta da “Cennet birbirimiziz” yazıyor. Cehennem ayrılıktır, iletişimsizliktir, benmerkezciliktir; güç, zenginlik ve koltuk hırsıdır. Öte yandan cennet hem çok basittir ve hem de çok zordur: Bizim gibi olanlara nezaket ve ilgi göstermektir.”

Sartre, yaşamının son yıllarında bile, ilişkilerin başarılı olabileceğine dair umudunu sürdürmüştür.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer Yıldırım
Kaynak: “Hell Is Other People”: Sartre on Personal Relationships 13 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi; Kiki Berk

* Kiki Berk, Southern New Hampshire Üniversitesinde Felsefe Doçentidir.

KAYNAKÇA

Berk, Kiki. 2020. “Is Hell Other People?” In Benko, Steven and Andrew Pavelich (eds.). The Good Place and Philosophy: Get an Afterlife. Chicago: Open Court.

Gerassi, John. 2009. Talking with Sartre: Conversations and Debates. New Haven: Yale University Press.

Sartre, Jean-Paul. 1958. Being and Nothingness. London: Routledge.

Sartre, Jean-Paul, Michel Contat and Michel Rybalka (eds). 1976. Sartre on Theater. London: Random House.

Sartre, Jean-Paul. 1992. Notebooks for an Ethics. Chicago: University of Chicago Press.

Sartre, Jean-Paul. 1989. No Exit and Three Other Plays. New York: Vintage.