Bilgi İşleme Kuramı Nedir?
İnsan belli bir zamanda ve yerde öğrendiği bilgiyi, istediği herhangi bir yerde ve zamanda kullanabilme yetisine sahiptir. Örneğin, derste öğrenilen bilgileri, aradan bir süre geçtikten sonra sınavda tekrar hatırlayabiliriz. Bu durum insanın öğrendiği bilgileri saklama kapasitesinin olduğunu göstermektedir. İnsan bu özelliği sayesinde karşılaştığı bir durum karşısında farklı davranışlar ortaya koyabilir.
Dışarıdan gelen bir uyarıcının duyu organları tarafından alınıp bellekte bilgi olarak depolanması sürecini doğrudan gözleyemeyiz. Psikologlar, bu süreci açıklamak için birçok hipotez ve kuramlar geliştirmişlerdir. Günümüzde bu kuramlardan en çok kabul gören ve üzerinde en çok araştırma yapılan kuram bilgi işleme kuramıdır. En önemli temsilcileri, Gagne , Miller, Brigs , Allen , Simon ve Neisser’dir. Bu kuram bireyin bilgi toplama, örgütleme, depolama ve hatırlama aşamalarını açıklamaya çalışır.
Bilgiyi işleme kuramı, insanın dünyayı anlamada kullandığı zihinsel süreçleri inceleyen bir kuramdır. Bilişsel kuram açısından öğrenme; bireyin zihinsel yapısındaki değişme olarak tanımlanır.
Bilgiyi işleme kuramı temel olarak şu dört soruyu cevaplamaya çalışmaktadır:
- Yeni bilgi dışarıdan nasıl alınmaktadır?
- Alınan yeni bilgiler nasıl işlenmektedir?
- Bilgi uzun süreli olarak nasıl depolanmaktadır?
- Depolanan bilgi nasıl geriye getirilip hatırlanmaktadır?
Bilgi Çeşitleri
- Genel veya Spesifik: Bilgi birçok yerde kullanılacak bir bilgi mi, yoksa belli bir durum için mi kullanımı söz konusu olabilir?
- Deklaratif bilgi: Türkiye’de kaç il vardır? Su kaç derecede kaynar? vb.
- Prosedürel bilgi: Bir bisikletin lastiği nasıl değiştirilir? Taze fasulye nasıl pişirilir? Gibi kimi şeylerin nasıl yapıldığına dair eylemsel bilgiler.
- Koşullu bilgi: Ne zaman ve nasıl deklaratif veya prosedürel bilgiye başvurulması gerektiği ile ilgili bilgi.
İnsan belleği, hem duyular aracılığıyla edinilen bilgiyi depolamak hem de gerekli olduğunda bu bilgileri “geri getirmek” için çalışan bir sistemdir. İnsan belleğinin nasıl çalıştığı hakkında bilgi elde etmek için duyu organları aracılığıyla alınan görsel ve işitsel uyarıların hangi işlemlerden geçerek bellekte nasıl tutulduğu ve daha sonra nasıl anımsandığını incelemek gerekir. Bilgi işleme kuramına göre bellek, farklı yapısal birimlere sahip olup birbiriyle ilişkili parçalardan oluşan ve birbirinden farklı süreçleri içeren bir sistemdir.
Belleğin bu şekilde farklı yapısal birimlerden meydana gelmiş olması demek, bellekte saklanan bilgilerin özelliklerinin ve saklanma biçimlerinin birbirinden farklı olması anlamına demektir. Örneğin, bir telefon numarasını hafızamıza kaydetmek için ne kadar çok tekrar edersek edelim aklımızda tutamazken bazen farklı şeyler hafızamızda çok daha kalıcı olabilir. Bu durum, farklı türden bilgilerin bellekte farklı yerlerinde saklandığını düşündürüyor. Bilgilerin kalıcılığı da sanki bu farklı depoların özelliklerinden kaynaklanmaktadır.
Belleğin üç farklı depolamadan meydana geldiğini ileri süren Atkinson ve Shiffrin, bellekle ilgili bilgi işleme kuramını ortaya geliştirdiler. Bu kurama göre bellek süreçleri, duyusal kayıt, kısa süreli depolama ve uzun süreli depolamadan oluşmaktadır. Bu üç deponun kapasiteleri, bilgiyi saklama süreleri ve bilgiyi işleme süreçleri birbirinden tamamen farklı özellikler göstermektedir.
Belleğin işleyişini açıklamaya çalışan bilgi işleme kuramı, son otuz yılda içinde pek çok değişikliğe uğramış olsa da hâlâ belleğin açıklanmasıyla ilgili önemlidir. Duyusal kayıta gelen bilgilerin, uyarının türüne ve kişinin seçmiş olduğu stratejiye göre değerlendirilme hızının da farklı olduğu anlaşılmıştır. Kısa ve uzun süreli depoların içeriğiyle ilgili de daha fazla bilgiler elde edilmiştir.
Kuramın geliştirildiği ilk zamanlarda, kayıtların içeriğinin, depolamanın yapısını etkilediği düşünülüyordu. Daha sonra, gelen uyarıların bellek sistemindeki herhangi bir noktada çok farklı yollarla kodlanabileceği anlaşıldı. Bugün, kısa süreli depolamayla uzun süreli depolama arasında kesin bir ayrım yapılmamaktadır. Belleğin, gelen uyarıların nasıl kaydedildiği, nasıl depolandığı ve nasıl “bulunup getirildiği” konularında da çok esnek olduğu anlaşılmıştır. Bir şey anımsandığında, o şeyi anımsadığının farkına varılır. Aslında bu duygu, her zaman o şeyin anımsanmanın önemli bir bölümü olmayabilir. Örneğin, bu yazıları okurken harflerin ve kelimelerin anlamlarını anımsarken, bunun bilincinde olmayız. Kimi zaman da bilinçli olarak deneyimler arasına koyulmamış olsa bile kimi bilgiler bellekte kaydedilir. İnsanlar bilgileri belleklerinde tutmak ve daha sonradan, gerektiği zaman bunları bulup geri getirmek için ne yaparlar? Bilgi işleme kuramına göre, insanlar anılarını “çalıştırmak” için üç tür bellek işlemi yapar.
Bunlar:
- Kaydetme
- Saklama
- Geri getirme
Ayrıca lütfen bakınız:
Kaynak: ATA-AÖF, EĞİTİM PSİKOLOJİSİ, Doç. Dr. Başaran GENÇDOĞAN