Aynı nehirde (ırmakta) iki kez yıkanamazsınız ne demektir?

Yunan filozof, Efesli Herakleitos, aforizmalarının muğlaklığı nedeniyle kendi zamanında son derece meşhur biriydi.

Yalnızca sayılı sözü günümüze kadar gelmeyi başarmış olsa da bu sözler bile onun ‘değişimin, geçiciliğin ve şeylerin kalıcı olmayışının peygamberi’ olan namını sonsuza dek güvence altına almıştır. Diogenes Laertios onun fikirlerini aşağıdaki gibi özetler:

Ateş asli elementtir. Her şey seyrelme ve sıkışma yoluyla, ateşin değişiminden oluşur. Her şey karşıtların çatışmasıyla oluşur ve evrendeki her şey ırmak gibi akar, değişir, gider. Evren sonludur ve dünya tektir: Sonsuz yaşam boyunca dönüşümlü olarak ve belirli aralıklarla ateşten doğar ve yine ateşte yanar ve bu, yazgıya göre meydan bulur. Karşıtlardan yola çıkarak varlığı doğuma ya da yaratılışa götürün şeyler savaş ve kavgadır. Ateşte yanıp yıkıma götüren ise uyum ve barıştır. Değişim yukarıya çıkan ve aşağı inen bir yoldur, dünya da buna göre var olur.

Herakleitos’un doğa teorisinde ateş her ne kadar ilksel element olsa da su onun en meşhur kıyas unsurudur ve o hep meşhur “aynı nehirde iki kere yıkanılmaz” özlü sözünün sahibi olarak hatırlanacaktır: “Başka sular da o nehre girenlerin üzerinden akacaktır… Sular dağılır ve toplaşır… Ayrılır ve birleşir… Yaklaşır ve uzaklaşır.”

Herakleitos bu yüzden geçiciliğin kâhinidir ve bütün dünyevi şeylerin “zamanın dişleri”ni tanımaya yazgılı olduğunu söyleyen kendisinden daha yaşlı çağdaşı şair Koslu Simonides’i yankılamıştır. Bütün dünyevi şeylerin gelip geçici olduğu öğretisini savunan Herakleitos, Platon’u ve onun bütün geleneğini derinden etkilemiştir.

Bununla birlikte Herakleitos’un tutumu, dünyevi şeylerin ebedi ve tahrip edilemez olduğu şeklindeki hakikat iddiasında bulunan Pisagorcu katıksız soyut matematik idealini de yansıtmaktadır. Maddi olan ve dolayısıyla kalıcı olmayan ile maddi olmayan ve bu yüzden kalıcı olan arasındaki bu karşıtlık bütün Batı düşüncesinde güçlü bir kurucu etki yaratmıştır.