Zamanın aslında var olmadığını mantık tek başına kanıtlayabilir mi? Denemeye değer…

06.05.2024

Modern fizik, zamanın bir yanılsama olabileceğini öne sürüyor. Örneğin Einstein’ın görelilik teorisi, evrenin tüm uzay ve zamanı aynı anda içeren statik, dört boyutlu bir yapı olduğunu ve özel bir “şimdi”nin var olmadığını ileri sürer. ¹

Bir gözlemci için gelecek olan şey, bir başkası için geçmiş olabilir. Bu da zamanın bizim deneyimlediğimiz gibi geçmişten geleceğe doğru akmadığı anlamına gelir. Ancak bu, kuantum mekaniği gibi fiziğin diğer alanlarında zamanın nasıl kavramsallaştırıldığı ile çelişmektedir.

Peki zaman bir yanılsama mıdır, değil midir? Bunu öğrenmeye yönelik bir adım, sadece mantığı kullanarak zamanın gerçek olmadığını kanıtlamaya çalışmak olabilir.

1908 yılında, İngiliz filozof J.M.E. McTaggart, sadece mantıksal düşünceyi kullanarak zamanın gerçek dışılığını çözebileceğimizi savunan bir makale yayınladı. ²

Birinin size her biri bir olayı temsil eden bir kutu kart verdiğini düşünün. Kartlardan biri 2024 yılını, bir diğeri Kraliçe Victoria’nın ölümünü, bir diğeri ise 2026 yılındaki Güneş tutulmasını anlatıyor olsun. Kartlar birbirine karışmış durumda. Size bu kartları zamanı temsil edecek şekilde dizmeniz söylendi. Bunu nasıl yaparsınız?

İlk yol McTaggart’ın “B serisi” dediği yöntemle oluşturulur. ³ Bir kart seçer ve yere koyarsınız. Sonra kutudan bir tane daha alır ve onu yerdekiyle karşılaştırırsınız. Eğer yeni kart yerdeki karttan daha önce gerçekleşen bir olaysa kartı yerdekinin soluna koyarsınız; daha sonra gerçekleşecek bir olaysa sağına koyarsınız.

Yukarıdaki örneği ele alırsak şöyle özetleyebiliriz:

Kraliçe Victoria’nın ölümü 2026 güneş tutulmasının solunda yer alır. 2024 yılı, 2026 güneş tutulmasının solunda, ancak Kraliçe Victoria’nın ölümünün sağında yer alır. Bunu, herhangi ikisi önceki-sonraki ilişkisi kullanılarak ilişkilendirilmiş bir kart dizisi elde edene kadar tekrarlamaya devam edilir.

Oturup bitmiş dizilime baktığınızda bir şeyin eksik olduğunu fark edersiniz. Şöyle ki oluşturduğunuz kart dizisi, statiktir. Kartlar yerlerine yerleştirildikten sonra aralarındaki sıralamada hiçbir değişiklik olmaz. Ancak, McTaggart’ın ısrarla belirttiği gibi, değişim olmadan zaman da var olamaz.

Fizik bilimine göre zaman, nihayetinde bir değişim ölçüsüdür ve genellikle kapalı bir sistemin düzensizliğindeki (entropi) artış olarak tanımlanır. Bir fincan sıcak kahveyi ele alalım. Kahve soğudukça entropi yükselir. Ve bir fincan kahvenin sıcaklığına bakarak kabaca ne kadar süredir orada durduğunu anlayabilirsiniz. Saat gibi zamanı ölçen herhangi bir cihazın işleyişi tamamen değişime (tik taklara) bağlıdır.

Unutmayın, asıl işiniz kartları zamanı temsil edecek şekilde dizmekti. Ama sonunda değişmeyen bir şey elde ettiniz. Zamanın değişmediğini söylemekse pek doğru değildir. O hâlde B serisi zamanı temsil edemez.

Ancak başka bir seçenek daha var. Dizilime yeniden başlayabilir ve bu kez de McTaggart’ın “A-serisi” dediği yöntemi kullanarak kartları dizmeye çalışabilirsiniz. Bunu da şöyle yaparsınız:

Yan yana dizili üç düzgün küme oluşturun. Solda kümede Kraliçe Victoria’nın ölümü gibi geçmişte meydana gelen olayları anlatan tüm kartlar yer alır. Ortadaki kümede 2024 yılı gibi günümüzde gerçekleşen olaylar yer alsın. Ve sağda, 2026 Güneş tutulması gibi gelecekte gerçekleşecek olanlar bulunsun.

B serisinin aksine, bu düzenleme statik değildir. Zaman geçtikçe, sağdaki (gelecek) kartları ortadaki (şimdiki) kartlara, ortadaki kartları da sonsuza kadar kalacakları soldaki (geçmiş) kartlara taşımanız gerekir. Yani burada açıkça bir değişim yaşanıyor. Bu, A serisinin zamanı tanımladığı anlamına mı geliyor?

McTaggart’a göre A serisi daireseldir. Elinizin kartları sağ taraftaki desteden ortadaki desteye ve oradan da sol taraftaki desteye taşıması zaten zaman içinde gerçekleşen bir süreçtir.

Bu dizilimi gerçekleştirebilmek için zamanın içinde olmanız gerekir. Ancak zaman zaten tam olarak yakalamaya çalıştığınız şeydir. Başka bir deyişle, zamanı tanımlamak için zaten zamana sahip olmalısınız. Bu durum döngüseldir ve döngüsellik de mantığa aykırıdır.

Özetleyelim. B-serisi dizilimi zamanı tanımlayamaz; çünkü bu seri içinde hiçbir şey değişmez ve zaman için değişim gereklidir. Yani B serisi işe yaramıyor. A-serisi dizilimi ise değişiyor; ama ne yazık ki bu değişim dairesel biçimde yaşanıyor. Bu yüzden o da işe yaramıyor diyebiliriz. Bunların hiçbiri işe yaramadığından, McTaggart zamanın gerçek olamayacağı sonucuna varıyor.

Yüz yıl sonra

Yüz yılı aşkın bir süre sonra, filozoflar hâlâ bir çözüm arayışındalar. “A-teorisyenleri” olarak adlandırılan kimi düşünür A-serisini dairesel olmayan bir şekilde tanımlamaya çalışmaktadır.

“B-teorisyenleri” olarak adlandırılan diğerleri ise B-serisinin gerçekliği tanımladığını kabul etmekte ve McTaggart’ın serinin değişmesi gerektiği konusunda yanıldığını söylemektedir. Belki de zaman sadece bir olaylar dizisinden ibarettir.

Daha da ileri giden ve kartların dizisinin öncekinden sonrakine doğru bir yönü bile olmadığını söyleyen “C-teorisyenleri” de vardır.

2024 yılı Kraliçe Victoria’nın ölümü ile 2026 güneş tutulması arasında geçiyor. Ancak Kraliçe Victoria’nın ölümünün 2026 Güneş tutulmasından önce gerçekleştiğini düşünmeye alışkın olmamız belki de sadece bir zihin alışkanlığı meselesidir. Bu tıpkı bir çitin üzerindeki tahtaları numaralandırmaya benzer: İstediğiniz uçtan başlayabilirsiniz. Çitin kendisinin bir istikameti yoktur.

Kim haklı olursa olsun, dikkat çekici olan McTaggart’ın tartışmayı bilimden herhangi bir bulgu elde etmeden, yalnızca sorun hakkında mantıklı düşünerek yürütebilmiş olmasıdır.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Matyáš Moravec’in “How logic alone may prove that time doesn’t exist” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer Yıldırım