Yansıtma ön yargısı, insanların gelecekteki niteliklerinin (zevkler ve inançlar gibi) bugünkü mevcut niteliklerine oldukça çok benzeyeceğini düşünmelerine neden olan bilişsel bir ön yargı türüdür.

Bu ön yargı, insanları, mevcut niteliklerini gelecekteki benliklerine yansıtarak niteliklerinin zaman içinde ne kadar değişebileceğini hafife almaya ve kendine dair geleceğe dönük hatalı öngörülerde bulunmaya yönlendirir.

Yansıtma ön yargısı, insanların çok farklı alanlardaki düşüncelerini, beyanlarını ve eylemlerini önemli oranda etkileyebilir. Bu nedenle onu anlamak çok önemlidir. Bu nedenle, yansıtma ön yargısı hakkında daha fazla bilgi edinmek ve bununla pratikte nasıl başa çıkılabileceğini öğrenmek de dikkate değerdir.

YANSITMA ÖN YARGISI ÖRNEKLERİ

Yansıtma ön yargısına bir örnek olarak açken market alışverişi yapan bir kişinin muhtemelen gerçekten ihtiyaç duyduğundan daha fazla yiyecek almasını gösterebiliriz. Buradaki ön yargı, kişinin, yemek yedikten sonraki gelecekte de aç kalacağını varsaymasıdır.

Bir başka örnek olarak zaman yönetimi hususundaki tutumlar ele alınabilir. Şöyle ki insanlar yorgun olduklarında ve çalışmak onlara zor geldiğinde, daha sonraki işlerini yapmak konusunda kendilerini güçsüz hissederek gereksiz yere kötümser olabilirler. Buna karşılık, yine iyice dinlenmiş oldukları ve çalışmak onlara kolay geldiği zamanlarda daha sonraki işlerini yapmak için kendilerini gerçekçi olmayan bir şekilde güçlü hissedebilirler.

Yansıtma ön yargısına sıralı örnekler vermek gerekirse bunları şu şekilde ifade etmek yerinde olacaktır:

Henüz kış aylarındayken yaz tatili planları yapan kişiler, mevcut kış koşullarından dolayı yazın ne kadar sıcak bir yerde olmak isteyeceklerini tartabilir ve bu bağlamda tatil için aşırı sıcak yerler seçebilirler.

Self servis hizmet veren bir lokantada yemek yiyecek olanların yemeklerin sergilendiği camekanın başındayken çok fazla yemek sipariş etmeleri de bir yansıtma ön yargısı örneğidir. Çünkü bu kişiler, mevcut açlıkları nedeniyle yedikleri yemeğin onları doyurmayacağını düşünürler.

Herhangi bir bağımlılığı bulunmayan insanlar, sigara içmek gibi bağımlılık yapan bir alışkanlığa yansıtma ön yargısı nedeniyle başlayabilirler. Çünkü mevcut durumda herhangi bir şeye bağımlı olmamaları, sigaranın ne seviyede bir bağımlılık yaratabileceğini hafife almalarına sebebiyet verir.

Bu ön yargı insanların bağımlısı oldukları bir davranışı bırakmaya çalışıp çalışmayacakları konusundaki kararlarını da etkileyebilir. Örneğin kişi, bağımlılığını bırakmaya karar verme gücünü bulduğu anda, bunu şimdi yapabiliyorsa daha sonra da yapabileceği fikriyle kararını erteleyebilir. Ya da tam tersi olarak bağımlılıktan kurtulabilmek için karar verme gücünü elde edememiş bir kişi, bu güçsüzlüğüne rağmen, gelecekte bu gücü hiç yakalayamayacağını düşünerek bağımlılığını bırakma kararı alabilir.

Yansıtma ön yargısı ayrıca insanları gelecekte egzersizlerine devam edip etmeme, mevcut hava durumunun hangi giysiyi gerektirdiğine karar verme, hangi arabayı veya evi satın alması gerektiğini planlama gibi hususlarda da yanlış yönelimlere sevk ederek birçok farklı biçimde etkileyebilir.

Bazı işletmeler, insanların alışveriş alışkanlıklarını etkilemek için onların yansıtma ön yargılarını kasıtlı olarak yönlendirmek isteyebilir. Örneğin insanların bir şeyler tüketmekten veya belirli bir faaliyette bulunmaktan yana memnuniyetleri zamanla azalsa bile gelecekte de aynı düzeyde memnuniyet duymaya devam edeceklerini varsaymaları bu şekilde gerçekleştirilebilir. İşletmeler insanları belirli bir üründen çok miktarda satın almaya yönelterek aşırı tüketimi teşvik edebilirler. Belli bir ücret karşılığında sınırsız içecek veya yiyecek sunan işletmeler, insanları bu ürünlere çok fazla ihtiyaç duymasalar ya da çok değer vermeseler de farkına bile varmadan tüketimin bir aracı hâline getirmiş olurlar.

Bu ön yargı insanların bir şeyi satın aldıktan sonra ona ne kadar bağlanacaklarını ciddiye almamalarına da neden olabilir. Bazı insanlar sahip oldukları eşyalara onlara sahip olmadıkları zamankinden daha fazla değer verirler. Buna Sahiplik Etkisi denir. Şirketler, insanların satın alma işlemini gerçekleştirdikten sonra bu satın almanın iptali konusunda tereddüt yaşamamaları için son derece cömert iade politikaları ve para iade garantileri sunabilirler.

YANSITMA ÖN YARGISININ PSİKOLOJİK ALTYAPISI

Yansıtma yanlılığı, genel olarak insanların zevk ve inanç gibi kişisel özelliklerinin zaman içinde nitel zeminde pek de değişmeyeceğini düşünmelerini anlatmak için kullanılsa da bu değişimin nicel boyuttaki büyüklüğünü sistematik olarak hafife aldıkları anlamını da taşımaktadır.

Bunun nedeni, insanların mevcut niteliklerinin çıpasına çok fazla güvenmeleri ve olgunlaşma, çevresel etki, psiko-sosyal koşullardaki değişiklikler, değişime uyum sağlama ve genel psikolojik dalgalanmalar gibi etkenleri, kişisel niteliklerinin değişmesine neden olabilecek faktörler olarak hesaba katmamalarıdır.

Kişisel Özelliklerini Etkileyen Faktörler

İnsanların kişisel özelliklerini zaman içinde değiştiren faktörler; olgunlaşma veya genel duygudurum dalgalanmaları gibi kişisel etkenler olabileceği gibi sosyal çevre veya içinde bulunulan ortam gibi çevresel etkenler de olabilir.

Bu faktörler, kişi üzerinde kısa veya uzun vadede etki gösterebilir. Örneğin, bir satış temsilcisinin alışveriş yapan birey üzerindeki sosyal etkisi muhtemelen kısa vadeli olacakken bir ebeveynin kendi çocuğu üzerindeki sosyal etkisi uzun vadeli olacaktır.

İnsanların kişisel özellikleri üzerindeki en güçlü etkileri ise hasret, tutku, öfke gibi şiddetli duygusal faktörler yaratmaktadır.

Hatalı Öngörülerden Ders Çıkaramama

İnsanlar, gelecekte kim olacaklarıyla ilgili geçmişteki hatalı öngörülerinden ders çıkaramazlar ve bu nedenle, zaman içinde aynı tür öngörü yanlılığını tekrar tekrar sergilemeye devam ederler. Bunun nedenleri şöyle sıralanabilir:

1. Bir kişinin kendisini iyi anladığını hissetme arzusu, geçmişteki hatalı öngörülerini unutarak ya da yanlış hatırlayarak benlik saygısını korumak amacıyla bir motivasyon oluşturabilir.
2. Kişinin mevcut öngörülerini doğru bir şekilde değerlendirmek yerine doğrulamaya odaklanması, bu öngörülerle çelişen izleri (örneğin geçmişteki hatalı öngörüleri) görmezden gelmesine neden olabilir.
3. Bireyin yaptığı hatalı öngörüler birbirinden farklı olabilir; çünkü bunlar örneğin, kıyafet almak ve yemek seçmek gibi farklı alanlarda meydana gelir. Bu da bu hatalı öngörülerin arasındaki ilişkinin tespitini zorlaştırabilir ve kişinin sorunu fark etmesini, anlamlandırmasını ve düzeltmesini güç hâle getirebilir.

YANSITMA ÖN YARGISI İLE NASIL BAŞA ÇIKILIR?

Yansıtma ön yargısını azaltmak için yapabileceğiniz birkaç şey var:

• Bu ön yargının ne olduğunu ve nelere sebebiyet verdiğini; insanları hangi zamanlarda ve nasıl etkileyebileceğini iyi anlayın.
• İçsel faktörlerin etkisini hafife almayın. Geleceğe dönük planlarınızı gerçekleştirebilme olasılığınıza çok değer yüklemeyin. Uzun vadeli kararlar alırken mevcut durumunuza aşırı önem atfetmeyin.
• Yansıtma ön yargısının önemli bir rol oynayabileceği belirli durumların farkına varın ve bununla nasıl başa çıkacağınızı önceden planlayın. Örneğin, açken alışveriş yaparsanız yansıtma ön yargısının size çok fazla yiyecek aldıracağını biliyorsanız o zaman market alışverişine çıkmadan önce karnınızı doyurabilirsiniz.
• Kendinize sıkça “Bu konu hakkında önümüzdeki bir ay içinde aynı şeyleri hissetme olasılığım nedir?” veya “Sakinleşme fırsatı yakaladığımda da aynı şekilde hissedeceğimden emin miyim?” gibi yol gösterici sorular sorun.
• Güvendiğiniz insanlardan görüş alın. Örneğin, sizi tanıyan birine, yapmayı planladığınız eylemin, sonunda pişman olacağınız bir şey olup olmadığını sorabilirsiniz.
• Bir arkadaşınız sizin durumunuzda olsaydı ona ne tavsiyede bulunacağınızı düşünerek kendi kendinizi konudan uzaklaştırmaya çalışın.
• Her şeyi yeniden düşünmek ve özellikle önemli kararlar vermeden önce sakinleşmek için kendinize yeterince zaman ayırın. Kendinize, kısa zaman içinde karar vermeniz gerekiyorsa içinizden ona kadar saymak veya önemli kararlar vermeden önce biraz uyumak gibi karar verme kuralları belirleyin.
• Karar almadan önceki muhakeme sürecinizi daha sakin, daha oturaklı ve daha açık biçimde geçirin.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Dr. Itamar Shatz’ın “The Projection Bias: People Underestimate How Much They Will Change” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Kaynak Metnin Yazarı: Dr. Itamar Shatz (Cambridge Üniversitesi)

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM