Utanma duygusu, insan toplumları için neden önemlidir? Çünkü utancın evrimsel bir amacı vardır…

Bilim insanları dünya genelinde 15 farklı toplulukta insanların utanç duygusuna nasıl baktığını ele alan bir çalışma yürüttüler. Varılan sonuca göre topluluklar utancı, grup çıkarları doğrultusunda hareket etmeyi sağlamanın bir yolu olarak geliştirmiştir. Utanç, tıpkı acı gibi işlev görerek bizi uzun vadeli iyiliğime yönelik gelişecek tehditlerden korumak amacıyla uyarır.

İnternet çağında utanç yeni bir boyut kazandı. Öyle ki artık binlerce kişi tarafından aynı anda ayıplanabilirsiniz. Ancak yeni bir araştırmaya göre, utanç çoğu zaman yıkıcı ve acı verici olsa da bir grup içinde hayatta kalma becerimizin ayrılmaz bir parçasını oluşturuyor. ¹ Görünüşe göre utancın işlevi, bizi gereğinden fazla bencil olmaktan kurtarıyor.

Araştırmacılar, bu çalışma için Ekvador’daki And Dağları, Mauritius adası ve Sibirya’nın uzak bir bölgesi gibi farklı coğrafyalarda yaşayan 15 küçük topluluğa odaklanıp dünyanın dört bir yanındaki 899 kişiyle görüştü.

Kanada’daki Montreal Üniversitesinden Daniel Sznycer ve diğer araştırmacılar, her topluluktan bir gruba 12 varsayımsal durum hakkında ne düşündüklerini sordular. Bunlar, kendileriyle aynı cinsiyetten olan bir kişinin tembel, çirkin ya da hırsız olması durumunda ne kadar ayıplanacağı ile ilgili sorulardı.

Deneklerden ayrıca böyle bir kişiyi ne kadar kusurlu göreceklerini dört puanlık bir ölçekte değerlendirmeleri istendi. Bu derece, araştırmacılara ayıplanan bir kişinin toplumları tarafından ne kadar “değersizleştirildiğini” gösterecektir.

Bilim insanları aynı zamanda farklı durumlarda kişisel olarak ne kadar utanç hissedeceklerini gene dört puanlık bir ölçekte değerlendirmek için her toplumdan ayrı bir grup katılımcıyla da görüştü.

Araştırmacıların insanlarla görüştüğü yerler.

Araştırmacılar, deneklerin belirli bir eylem veya duruma ne kadar ayıplama atfettikleriyle ayıplanan kişinin ne kadar değersizleştirileceğini düşündükleri arasında güçlü bir bağlantı olduğunu buldular. Bu da utancın önemli bir toplumsal işlevi olduğunu gösteriyordu. Ayrıca bunun kültürden ziyade “doğal seçilimin” bir ürünü olması da muhtemeldir.

“Birbirinden bu kadar uzak topluluklarda aynı örüntüye rastlanması, ayıbın kişilerin değersizleştirilmesiyle eşleşmesinin, kültürel temas veya yakınsak kültürel evrimin bir ürünü değil, doğal seçilimin işi olduğunu göstermektedir.”

Bilim insanları, utancın grubun bütünlüğünü koruması için gerekli olduğu sonucuna vardı. Normları ihlal edenler cezalandırılabilir ve grup dışına itilebilir. Bu nedenle, çalmak ya da yalan söylemek gibi davranışlarla kuralları çiğnemeyi düşünen herkes, bu kararı, yakalandıkları takdirde maruz kalacakları bedellere karşı almak zorunda kalacaktır.

Araştırma ekibi, utancın doğru kararı vermek için bir mekanizma oluşturduğunu savunuyor. Utanç, uzun vadeli çıkarlarımız doğrultusunda hareket etmemize yardımcı olarak toplumdan dışlanmamıza neden olabilecek ciddi kural ihlallerinin önüne geçiyor.

Bu şekilde utanç, acı gibi işlev görerek bizi zarara uğratacak davranışlara karşı uyarıyor.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Paul Ratner’in “Shame has an evolutionary purpose, say researchers” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM

1. Sznycer, D., Xygalatas, D., Agey, E. ve arkadaşları, (2018). Cross-cultural invariances in the architecture of shame. Biological Sciences, 115 (39), s. 9702-9707, https://doi.org/10.1073/pnas.1805016115