Pişmanlık korkusu kararlarımızı nasıl etkiliyor? Pişmanlığın psikolojisine ışık tutalım…

İnsan davranışlarının temel motivasyon kaynaklarından biri pişmanlıktan kanıçmaktır. Davranışçı ekonominin önemli isimleri Daniel Kahneman ve Amos Tversky, beklenti teorisini ve zarardan kaçınma davranışlarını formüle etmeden önce, inceledikleri insan davranışlarının temelinde pişmanlıktan kaçınmanın yattığına inanıyorlardı. Ancak, pişmanlıktan kaçınmanın açıklayamadığı davranışlar da bulunduğunu gördüler ve konuyu daha detaylıca ele almaya yöneldiler.

Şimdi pişmanlık psikolojisine ışık tutan basit bir oyuna göz atalım:

Elimde birbirine eş değerde iki zar var. Bu zarlardan birisi kırmızı, diğeri ise beyaz. Ayrıca yine iki özdeş fincana sahibim. Zarlardan her birini hilesiz biçimde bir fincanın içine yerleştirip fincanları karıyor ve fincanların yerlerini değiştiriyorum. Siz hangi zarı hangi fincana koyduğumu görmediniz fakat fincanların karılmasını seyrettiniz. Sonra sizden kırmızı zarın bulunduğu fincanı bulmanızı istiyorum. Zarları yerleştirirken beni görmediğiniz için kararınızı dayandıracağınız hiçbir bilgiye sahip değilsiniz. Eğer doğru seçimi yaparsanız, size 5 dolar vereceğim. Tercihiniz yanlış olursa hiçbir şey kazanmayacaksınız.

Diyelim ki sağdaki fincanı seçtiniz. O fincanı hafifçe size doğru itiyorum; ama fincanın içine bakmanıza izin vermiyorum. Sonra da size seçiminizi değiştirmek için bir hakkınız bulunduğunu söylüyor ve tercihinizi soldaki fincan olarak değiştirmeyi isteyip istemediğinizi soruyorum. Seçiminizi değiştirir misiniz?

Araştırmalara göre insanların çoğunluğu, yaklaşık %90‘ı tercihini değiştirmiyor. ¹

Peki ama neden? Yapılacak bu tercihin az önceki tercihten bir farkı yokken tercihinizi neden değiştirmeyesiniz ki?

Araştırmacılar iki nedene işaret ediyorlar. Birincisi, bir nesneye sahibi olan insanların, olmayan insanlara kıyasla o nesneye daha fazla değer biçme eğilimini yansıtan ve o nesneyi sahip olmadığı diğer eş değer nesnelerden daha değerli kılmalarına yol açan sahiplik etkisidir. Bir fincanı seçtiğinizde, o fincan bir şekilde “sizin fincanınız” olur ve sizin için diğer fincandan daha değerli hâle gelir. Bizim oyunumuzda da fincanı önünüze doğru itmem, fincan kişisel alanınıza taşındığı için bu etkiyi güçlendiriyor.

İkinci neden ise psikolojik olarak eylemlerimizin itici güçlerinden birinin pişmanlığı en aza indirme çabamız olmasıdır. Bir seçim yaparsak ve bunun yanlış olduğu ortaya çıkarsa kendimizi kötü hissederiz. Peki ya bir seçim yapar, sonra bu seçimi değiştirir ve ardından ilk kararımızın aslında doğru olduğunu öğrenirsek?.. Bu durumda ilkinden daha kötü hissederiz. Kendi kendimizi tanıdığımız için bunu biliriz ve bu nedenle, fincanımızı değiştirme seçeneği bize sunulduğunda, bunu yapmak pek doğru gelmez.

Az önceki oyunumuzda, kırmızı zarın olduğu fincanı seçerseniz 5 dolar kazanacaktınız. Şimdi diyelim ki kuralları değiştiriyoruz. Fincan seçiminizi yaptıktan sonra, size her zamanki gibi diğer fincana geçme şansı veriyorum. Ama şimdi, eğer seçiminizi değiştirir ve haklı çıkarsanız, 6 dolar kazanacaksınız. Eğer ilk seçiminize sadık kalır ve haklı çıkarsanız, kazancınız 5 dolar olacak. Bu durumda tercihinizi değiştirir miydiniz? Yine, çoğu insan değiştirmeyecektir.

Peki ya değiştirirseniz ve doğru tercihi yapmış olursanız size 10 dolar vereceğimi söylesem? Şimdi ödül 15 dolara çıksa?.. Araştırmacılar bu deneyleri tek tek gerçekleştirdiler ve sonuçlar oldukça açıklayıcıydı: Kararın değiştirilmesinden sonra olası kazanç üç katına ulaştığında, insanların %50‘sinin tercihini değiştirdiği gözlemlenmiştir. Olası kazanç 10 katına ulaştığında ise insanların %90‘ı ilk tercihlerini değiştirmişledir.

Şimdi okuldayken ve çoktan seçmeli sınavlara girerken, farklı bir cevaba geçmek yerine her zaman “ilk tercihinize bağlı kalın” diye verilen tavsiyeleri düşünün. Doğru cevaptan vazgeçmek mi, yoksa ilk tercihte yanlış yapmak mı? Karar sizin…

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Geoffrey Engelstein’in “How fear of regret influences our decisions” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM

1. Reid, R.L., (1986). The psychology of the near miss. Journal of gambling behavior, 2 (-), s. 32-39. https://link.springer.com/article/10.1007/BF01019932