ABD’de yapılan araştırmalar, bölgesel stereotiplerin arkasında bazı gerçeklikler bulunduğunu gösteriyor.

Nispeten yeni bir bilim alanı olan “jeopsikoloji”de, kişilik ve yaşanılan yer arasında bağlantılar olduğunu öngören biz dizi çalışma gerçekleştirildi.

2021 yılında yapılan bir çalışmada, beş önemli kişilik özelliğinin dağılımı dikkate alındığında kişiler arasında coğrafi olarak önemli farklılıklar olduğu görüldü. Örneğin güneylilerinin daha uyumlu insanlar oldukları gözlemlenirken kuzeydoğuluların daha nevrotik karaktere sahip oldukları ortaya çıktı. Fakat çıkan sonuçlar, tüm stereotiplere uymuyor.

Yaşadığınız coğrafyanın sizin nasıl bir kişiliğe sahip olduğunuzla bir ilgisi var mıdır? Bilim bu soruya ‘evet’ yanıtını veriyor ve bunu da haritalandırarak gösteriyor. Ama bu tam olarak hangi bilim?

Kulağa coğrafya ve psikoloji bölümleri arasındaki ara sokaklarda uydurulmuş bir şey gibi geliyor olabilir. Fakat bu aykırı disiplin, kendi laboratuvarına sahip olacak kadar saygın hâle geldiğinde, kendi adına da sahip olacaktır: Jeopsikoloji!

Jeopsikoloji

Jeopsikoloji, kişilik özelliklerinin dağılımının bölgeden bölgeye gösterdiğini farklılıkları sistematik olarak inceleyen disiplindir.

Psikolojide akademik alanda 1980’lerde kullanılmaya başlanan beş kapsamlı kişilik boyutuna göre yapılacak olan sınıflandırmalar ve buna göre oluşturulacak haritalar, jeopsikolojinin ana çalışma araçlarından birisidir.

Bu beş kapsamlı kişilik boyutu şunlardır:

• Sorumluluk
• Uzlaşmacılık
• Temkinlilik
• Açıklık
• Dışa dönüklük

Her özellik ayrı bir yelpazeyi temsil eder. Sorumluluk sahibi olmak daha üretken ve daha planlı olmak anlamına gelir; sorumluluktan uzaklaşmak ise daha müsrif ve daha dağınık olmak demektir. Uzlaşmacılık, samimiyetten eleştirelliğe, sevecenlikten akılcılığa çok geniş bir skalayı kapsar. Temkinlilik, duyarlılık ve endişeden kararlılık ve özgüvene kadar uzanır. Açıklık, meraktan ihtiyata ve dışa dönüklük de girişimcilikten münzeviliğe kadar çok geniş bir anlamı kapsar.

Öncelikle şunu belirtmemiz gerekiyor: Sıraladığımız bu özelliklerin hiçbiri, ne sebep ne de sonuç açısından tek başına ele alınmalıdır. Örneğin ikizler üzerinde yapılan çalışmalar, sayılan özelliklerin çevreden ve yetiştirilme biçiminden eşit derecede etkilendiğini göstermektedir. Başka bir deyişle, davranışsal yapınızın yarısını genetik temellerimizden, kalan yarısı ise yaşadığımız çevrenin özelliklerinden alırız. Ayrıca bu beş özellikten dördü yaşlılıkta da bizimle birlikte olmasına rağmen, “uzlaşmacılık” özelliği insanlar yaşlandıkça değişiklik gösterir. İnsanlar yaşlandıkça daha şefkatli, iş birliğine daha yatkın ve daha güven verici olma eğilimindelerdir.

Tüm bu değişkenler arasında, coğrafi konumun, yani yaşanılan yerin bu özellikler üzerinde önemli bir etkisi vardır.

Aşağıdaki haritalarda turuncu, ortalamanın üzerinde; mavi ise ortalamanın altında anlamına gelmektedir. Koyulaşma, ortalamanın yükselmesi anlamına gelir.

Dışa dönükler: Eğlenceye akalım…

Dışa dönük kişiler “partinin tozunu attırırken” kantarın diğer tarafındaki içe dönük kişiler insanlara veya ortamlara daha az ihtiyaç duyarlar.

Kaynak: Tobias Ebert et al., Perspect. Psychol. Sci., 2021.

Dışa dönük kişilerin genellikle ABD’nin kuzey eyaletleri olan Wisconsin, Illinois, Iowa, Minnesota, Nebraska  gibi yerlerde; Pas Kuşağı’nda ve güneyde Mississippi, Alabama, Georgia, Florida gibi bölgelerde yaşamaktalar.

Teksas ve diğer bölgelerde dışa dönüklüğün yüksek olduğu yerler var; fakat kuzeybatı, batı ve pasifik eyaletlerinin büyük bir kısmı dışa dönüklük söz konusu olduğunda ortalamanın oldukça altında puanlara sahip.

Uzlaşmacılık: Sosyal uyum, çıkarcılığa karşı…

“Uzlaşmacı” insanlar kibar ve düşünceli davranarak sosyal uyumu sağlamayı amaçlarlar ve bu amaca ulaşmak için uzlaşıya açıklardır. “Uzlaşılmaz” kişiler ise başkalarına karşı daha az ılımlı ve daha az paylaşımcı bir bakış açısına sahiplerdir ve kişisel çıkarlarına öncelik verirler; daha rekabetçi, daha tartışmacıdırlar.

Kaynak: Tobias Ebert et al., Perspect. Psychol. Sci., 2021.

Uyumlu niteliğe sahip kişilerin mevcudu en çok güneyde Louisiana, Kuzey Carolina, Arkansas, Kentucky, Tennessee ve Florida’da; nispeten daha sıcak ve daha soğuk bölgeler belirgindir. Minnesota ve Dakota dolaylarında da ikinci bir önemli mevcut belirlenmiştir.

Uyumsuzluğun koyu mavisi Montana’dan New Mexico’ya ve Nevada’dan Kansas ve Oklahoma’nın batısına kadar batı eyaletlerinin üzerinde sevimsiz bir bulut gibi asılı durmaktadır. New England’da bir uyumsuzluk noktası daha görülmektedir.

Güneyde sorumluluk ve disiplin hüküm sürüyor…

Oldukça yüksek seviyede bir sorumluluk farkındalığı; ciddi düzeyde bir görev bilinci, yüksek derecede disiplin ve beklentilerin üzerinde performans göstermeye yönelik yoğun bir arzu gerektirir.

Sorumluluk bilincinin düşük olması ise plansız ve sabitsiz olmakla birlikte daha az düzenli ve daha az güvenilir olmak şeklinde ortaya çıkabilir.

Kaynak: Tobias Ebert et al., Perspect. Psychol. Sci., 2021.

En yüksek sorumluluk düzeyi yine güneyde gözlemlenmiştir; ancak ülkenin başka yerlerinde de birçok alt küme bulunmaktadır.

Dakota-Montana-Wyoming sınır bölgelerinde özellikle koyu turuncu bir nokta bulunuyor. Ölçeğin diğer ucunda, engin mavinin en geniş alanı olarak kuzeydoğu bölgesi yer alıyor; ancak daha koyu hatlar, ülkenin ortasından ve batısından geçiyor.

Nevrotik koyu hat…

Nevrotik kişinin öfke, depresyon, kaygı ve diğer olumsuz duyguları yaşamaya eğilimli olduğu biliniyor. Bu durum, strese karşı düşük dayanıklılığa sahip olmakla bağlantılı olabilir. Diğer yanda ise duygusal olarak istikrarı yakalamış bireylerin kalıcı olumsuz duygulardan arınmış oldukları görülmekte.

Kaynak: Tobias Ebert et al., Perspect. Psychol. Sci., 2021.

Duygusal istikrar puanı en yüksek olan yerler ülkenin batı yarısında ve güney kesiminde bulunuyor.

Pennsylvania’nın merkezinde yer alan bir istikrar adası dışında, Maine’den Alabama’nın kuzeyine kadar uzanan kopkoyu bir nevrotik şerit göze çarpıyor. Bu şerit, Orta Batı ve Batı’ya, Kansas ve Oklahoma’ya kadar yayılıyor.

Açık kişilik – kapalı kişilik karşıtlığı

Yüksek derecede açıklık, yeni şeyler deneme isteğinin yanı sıra kişinin kendi duyguları ve yaratıcı yetenekleri konusunda daha yüksek bir farkındalığa sahip olduğunu işaret eder. Açıklık derecesi azaldıkça kişi coşkudan ziyade sebat ile tatmin arayışına ve pragmatik, hatta belki de dogmatik olmaya yönelir.

Ele aldığımız çalışmada, bölgelerin açıklık seviyelerinde neredeyse doğrusal bir bölünme gözleniyor. Montana, Wyoming, Colorado ve New Mexico’nun doğu eyalet sınırlarının batısındaki bölgede, bazı istisnalar dışında, yüksek düzeyde açık kişilik özellikleri hâkimdir. Bu çizginin doğusunda kalan bölge ise yine Chicago, Güney Teksas, Florida, Kuzey Georgia ve New York çevresi gibi önemli istisnalar dışında çoğunlukla mavinin hâkimiyeti altında.

Kaynak: Tobias Ebert et al., Perspect. Psychol. Sci., 2021.

Bu sonuçlardan bazıları uzun süredir devam eden kalıplaşmış görüşleri desteklemektedir. Ancak, sonuçlar aynı zamanda birçoklarını şaşırtan bir ayrıntı da sunmaktadır. Örneğin, Kaliforniya’nın görece yüksek “açıklık” derecesi eyaletin ilerici imajıyla örtüşmektedir. Ancak gözlemlenen ve yukarıda saydığımız diğer özelliklerin çoğunun önemli ölçüde değişkenlik göstermesi, bu bölgenin kültürel açıdan monolitik özellik göstermediğini anlatmaktadır. Aynı durum Dallas, Houston ve Austin gibi büyük metropoller ve muhafazakâr olduğu varsayılan Teksas için de geçerlidir.

Saydığımız özellikler insan davranışının birçok yönünü açıklamaya yardımcı olur. Örneğin, araştırmalar daha sorumluluk sahibi ve uyumlu kişilerin, nevrotik ölçekte daha yüksek puan alanlara göre akademik başarı elde etme olasılıklarının daha yüksek olduğunu göstermektedir. Ayrıca, bölgelere göre kişilik tipinin çıkarılması jeopsikolojiyi ister iş dünyasında, ister siyasette veya diğer alanlarda, her türlü organizatör için önemli bir araç hâline getirebilir.

Belki de ileride bir gün henüz nispeten genç olan jeopsikoloji disiplini, kendi özgün kürsüsüne kavuşacaktır.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Frank Jacobs’un “Geopsychology: Your personality depends on where you live” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Bu makale ilk olarak Kasım 2021’de Big Think tarafından yayınlanmıştır. Temmuz 2023’te güncellenmiştir.

Jeopsikoloji hakkında daha fazla bilgi için bakınız Tobias Ebert ve diğerleri, Perspect. Psychol. Sci., 2021. Ayrıca, Almanya’daki Marburg Üniversitesi coğrafya bölümü tarafından 2019 yılında yayınlanan kişilikteki bölgesel farklılıklar üzerine bir çalışmaya da BURADAN bakabililirsiniz.

Kaynak Metnin Yazarı: Frank Jacobs, gazeteci ve yazardır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM