İnsanlar etik dışı davranışlarını nasıl rasyonalize ediyor?

Yaptığınız şeyden kimsenin haberi olmayacağını ve ne yaparsanız yapın bunun getireceği olumsuz sonuçlardan her durumda paçayı kurtaracağınızı bilseydiniz ne yapmak isterdiniz?

Bazı zamanlarda ahlaki pusulalarımızı nasıl görmezden geldiğimizi ve eylemlerimizin somut sonuçları olmadığında etik dışı davranışlara nasıl yönlendiğimizi Dr. Kelly Richmond Pope şöyle açıklıyor:

“Yaptığımız şeyi esas olarak herkesin benzer şekilde yaptığına kendimizi ikna ederek yapıyoruz.”

Peki ama bu doğru mu?

Belki hepimizin davranışları az çok etik dışıdır. Ancak Kelly, paniğe gerek olmadığı konusunda bizi telkin ediyor. O, karakterimizde yer alan bu ‘güvenlik açıklarını’ kabul etmemizin ve dâhili kontroller uygulamamızın etik dışı davranışları önlememize yardımcı olabileceğine inanıyor. Bir öz farkındalık ve hesap verebilirlik ortamı geliştirmek, hepimizin gelecekte daha iyi kararlar almasına yardımcı olabilir.

Kendimize karşı her zaman olmamız gerektiği kadar dürüst değiliz. Çünkü yakalanmayacağımızı bilerek yaptığımız şeyi çoğumuz mantıklı buluruz. “Herkes ahlaklıdır!” Doğru, herkes ahlaklıdır. Fakat sen, düşündüğün kadar ahlaklı değilsin. Örneğin, çoğumuz iş saatlerinde, iş yerinde türlü etkinlikler planlıyoruz. Birçoğumuz işte kullanılması gereken ve iş yerine ait olan malzemeleri evimize götürüyoruz. Birçoğumuz iş bilgisayarlarımızı kişisel çıkarlarımız için de kullanıyoruz. Ve sonucunda, yaptığımız şeyi bir şekilde rasyonalize ediyoruz.

Gerçekten dürüst olursak kendimize şu soruyu sormamız gerekir: “Yaptığım şeyi haber etmek zorunda kalsaydım, bu benim için bir sorun teşkil eder miydi?” Vereceğimiz cevapta samimi olmamız bizi gelecekte yapacağımız olası hatalardan koruyacaktır.

Şimdi bir düşünce deneyi yapalım:

Siz ve çalıştığınız iş yerinizdeki bir meslektaşınız bir iş yemeğine gittiniz. Beş dakikayı işle ilgili görüş alışverişinde bulunarak, bir saati de kişisel konularda sohbet ederek geçirdiniz. Bu durumda, bu bir iş yemeği olduğuna göre hesabı cebinizden mi ödersiniz, iş yerinin hesabına mı yazdırırsınız?

Kararlarımızın etik dışı yönlerini kabullenmeliyiz; çünkü eğer bunu yapabilirsek ve yanımıza kâr kalanlar konusunda dürüst olursak bu dürüstlük bizi ileriki yaşantımızda koruyacaktır.

Şimdi de aşağıdaki hikâyede başrole kendinizi koyun:

“Çevrim içi platformlardan bir saat satın aldınız. Saati o kadar çok beğendiniz ki bir an önce elinize ulaşmasını istiyorsunuz. Ertesi gün kapınız çaldı ve kargonuz size teslim edildi. Kargoyu açtınız, içinde sipariş ettiğiniz saati görerek oldukça heyecanlandınız ve saati hemen kolunuza taktınız. Kargonun size ulaşmasından bir gün sonra, yine aynı yolla size bir saat daha getirildi. Oysaki iki tane saat sipariş etmemiş, yalnızca bir tane saat satın almıştınız. Bu olayı çevrenize anlattınız: ‘Bil bakalım ne oldu? İki tane harika saatim var! Ama ben sadece bir tane sipariş etmiştim! Neyse, birini yarın geri göndereceğim.’ ve anlattığınız kişiler size şöyle cevap verdiler: ‘Sen deli misin? O saati sen de internet üzerinden başkasına satabilirsin ve kendi aldığın saat bedavaya gelmiş olur! Sanki kim fark edecek ki?!’ Ve yaşanan durumu başka insanlara da sormaya başladınız. Hiç kimse size saati geri göndermenizi söylemedi.”

Saati internet üzerinden satarsanız ve ardından saati satın aldığınız şirket sizinle iletişime geçerse ne olur? Zor duruma düşersiniz. Ne cevap vereceksiniz? Saati sattığınızı mı söyleyeceksiniz? “Hayır, bana ikinci bir saat teslim edilmedi; bir hatanız olmalı” mı diyeceksiniz? Peki bu durumda size yanlışlıkla ikinci kez saat gönderen görevli sırf bu nedenle işini kaybederse ne olur? Kararlarınızın daha büyük bir sorunu tetikleyip tetiklemeyeceğini düşünmek zorunda mısınız?

Öyle görünüyor ki eğer sonucunda yakalanmayacak, fark edilmeyecek, zarar görmeyecekse kimse etik ihlali yapmaktan geri durmayacaktır. Fırsatçı benliklerimizi gerçekten sahiplenmemizin tek yolu, herkesin böyle düşündüğünü düşünerek iç kontrol mekanizmamızı işler kılmaktır. Çünkü hepimiz o kadar ahlaklıyız ki yakalanana kadar asla yanlış bir şey yapmayız!

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Kelly Richmond Pope’un “How do you rationalize your unethical behaviors?” isimli röportajından Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Kaynak Metnin Yazarı: Dr. Kelly Richmond Pope DePaul Üniversitesinde muhasebe profesörüdür.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM