Hayvanlara; öldürülmeye, acı çektirilmeye ya da insanların çıkarları için sömürülmeye karşı haklar tanınması durumunda toplumlarımızın nasıl şekilleneceğini gözümüzde canlandıralım.

Aktivistler hayvan haklarını savunurken, bizden, başka bir dünya tahayyül etmemizi isterler. Öncelikle, hayatlarımızın hayvan hakları diye bir şey olmadığı süreçte nasıl şekillendiğini anlamamız gerekiyor.

Bugün hayvanlardan yararlandığımız alanlar oldukça fazla. Bu alanlar gıda, iş gücü ve giyim kuşamın çok ötesine uzanıyor. Örneğin tuvalet kâğıdından resim kâğıdına kadar her türlü kâğıdı işlemek için jelatinden faydalanıyoruz. ¹ Hayvansal yağlar kâğıt paralarımızda ², hayvan kılları takım elbiselerimizde, süt proteini prezervatiflerde ³ ve birçok hapta kullanılıyor. Bal mumu ve gomalak, şekerlemelerin şekillendirilmesinde ve ahşabın işlenmesinde karşımıza çıkıyor. Hatta hayvan karkaslarından elde edilen atıkları biyoyakıt olarak kullanıyoruz.

Dinî bayramda ve türlü kutlamalarda et tüketiyor, hayvan ürünlerinden, örneğin deriden yapılmış yapılmış kıyafetler giyiyoruz. Özetle Hayvansal ürünlerin artık her yerde kullanıldığını biliyoruz. Bu ürünleri imal etmek için ise her yıl dünya genelinde sayısız hayvanı öldürüyoruz.

İşte hayvan hakları çağrısı, hayvanlardan elde edilen bütün bu ürünlerin ve daha fazlasının kullanımının kanunen yasaklanması çağrısıdır. Bu aynı zamanda hayvanlarla olan ilişkilerimizi yeniden yapılandırma çağrısıdır da. Bu tür bir olasılığı, yani hayvansal ürünlerden tamamen arındırılmış bir hayat hayal etmek zor olabilir. Hayal bile edemediğimiz bir geleceğin etik boyutunu düşünmenin ne anlamı var diye merak da edebilirsiniz. O hâlde konuyu biraz daha genişletelim…

Fikir yürütmek

Hayvan etiği üzerine çalışan filozofların bir görevinin de tahayyül edebilmemize yardımcı olmak olduğunu düşünmek mümkün. Bu bağlamda, insan bilimleri ve sosyal bilimler, hayvansal ürünlerden tamamen arındırılmış bir yaşam üzerine “İyi de bu nasıl olacak?” sorusunu cevaplamaya çalışmalıdır. Bu da etik açıdan en uzak ihtimalleri bile anlamlı bir değerlendirmenin konusu yapmak olacaktır.

Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki hayvan haklarına saygı duymak hayvansal ürünleri işleme tarzımızı önemli ölçüde değiştirecek olsa da çoğumuz bunu fark edemeyebiliriz. Bugün çoğu hayvansal ürün için vegan alternatifler mevcut olmakla birlikte teknolojideki ilerlemeler hayvanlardan onları öldürmeden ya da acı çektirmeden yararlanmayı da mümkün kılıyor. Hayvanlara zarar vermeden laboratuvarda et, yumurta, süt ve deri üretmek üzerine çalışmalar her geçen gün daha da ivmelenerek artıyor. Gelecekte, bilimsel ilerlemelerle birlikte bu alanlardaki çalışmaların meyvelerini vermesi muhtemelen geniş çaplı üretimi de mümkün kılacaktır.

Köpekler insanların en yakın hayvan arkadaşları olabiliyor.

Bununla birlikte görebileceğimiz bir değişiklik de çevremizde gerçekleşecek iyileşmelerdir. Sonuçta hayvansal üretim, hayvanları hem beslemek hem de barındırmak için arazi, su ve enerji gibi tüketim kalemlerine neden oluyor ve havayı, nehirleri ve okyanusları kirletiyor.

Bu konuda ortaya çıkabilecek en önemli endişelerden birisi, hayvan yetiştiriciliğinden kaynaklanan iş imkânlarının azalması ve dolayısıyla da gelir kaybıdır. Unutulmamalı ki hayvan yetiştiriciliği sektörü dünya genelinde milyarlarca dolar değerinde bir pazarı oluşturuyor. Hayvan hakları teorisyenleri bu olası soruna birkaç farklı yanıt veriyorlar. Örneğin yaygın hayvan yetiştiriciliğinde genellikle marjinalleştirilmiş insan gruplarının maruz kaldığı korkunç çalışma koşullarından söz edebiliyorlar ki oldukça da haklılar.

Hayvan deneyleri

Bilimsel araştırmaların çoğunda hayvanların kullanılmasının yasaklanması da muhtemelen çoğumuzun dikkatini çekmezdi. Artık hayvansız modellemenin yeni biçimleri sürekli olarak geliştiriliyor ve birçoğu da oldukça yerleşmiş durumda. Örneğin, bilgisayar modellemesindeki ilerlemeler, bilim insanlarının hayvanlar üzerinde deney yapmaya gerek kalmadan ilaçların insan hastalarda nasıl etki edeceğini tahmin etmelerini mümkün kılıyor. ⁴

Pek çok insan, hayvanlar üzerinde deneyler yapılmasaydı sahip olduğumuz tıbbi ilerlemelerin çoğunu elde edemeyeceğimizden endişe ediyor. Bu doğru olabilir; ancak hayvan hakları savunucuları için bu durum hayvanları denek olarak kullanmak için tek başına yeterli değil.

Bir hakkın temel amacı, hak sahibini başkasına fayda sağlamak için bir araç olarak kullanılmaktan korumaktır. Muhtemelen pek çok insana fayda sağlayabilecek pek çok son derece etik dışı uygulama aklımıza gelebilir; ancak ahlaki ilkeleri ihlal edeceği için bunları göz ardı ederiz. Her halükârda, gelecekte insan olmayan hayvanlara zarar vermeden gelişme sağlanması mümkünse o zaman alternatif araştırma yöntemlerini tercih edebiliriz.

Peki ya canlı hayvanlar için ürettiğimiz çalışma, eğlence ve arkadaşlık gibi kullanım alanlarına ne demeli? Birçok insan evcil hayvanlarını ailesi gibi sevse de artık onları istemedikleri için veterinerlerden evcil hayvanlarının öldürülmesini isteyen insanlar da var. Aslında, bu tür vakalar veterinerlik mesleğinin “kolay ötenazi” terimini icat etmesine neden olacak kadar yaygın. Bu durumlarda, veterinerlerin bir hayvana ötenazi uygulamayı reddetme hakkı elbette var. Ancak sonuçta veterinerlerin bu yönergeyi yerine getirmesini engelleyecek bir yasa yoktur ve çoğu kişi bunu yapmanın etik olup olmadığı konusunda sorun yaşamaktadır. ⁵

Hayvan hakları

Eğer evcil hayvanların hakları olsaydı, o zaman onlara farklı muamele edilmesi gerekirdi. Bir olasılık, evcil hayvanların neredeyse ailenin bir üyesi durumuna gelmesidir. Hatta belki ileride insan olmayan hayvanları da vatandaş olarak görmeye başlayabiliriz. Hayvanlar da vatandaşlar gibi işçi hakları, sağlık ve emeklilik haklarından yararlanabilir. Ne dersiniz?

Polis köpeği Finn 2016 yılında İngiltere’nin Stevenage kentinde bir soyguncu tarafından bıçaklandığında, davaya bakan yargıç sanığı sadece mala zarar vermekle suçlayabileceğine karar verdi.

Finn’in davası, hizmet hayvanlarına verilen zararın meşru müdafaa olarak gerekçelendirilmesini önlemek için yasanın değiştirilmesiyle sonuçlansa da insan olmayan hayvanların hukuktaki statüsünü önemli ölçüde değiştirmedi.

Tam hayvan hakları, Finn gibi köpeklerin hukuki kişilik olarak bilinen hakka sahip olacağı anlamına geliyor.

Bir zamanlar insanlar muhtemelen köleliğin yasa dışı sayıldığı bir geleceği hayal edemez ya da toplumdaki her yetişkine oy hakkı verilmesi fikrine gülüp geçerlerdi. Belki de bir gün insan olmayan hayvanlara davranış biçimimize de benzer bir şaşkınlıkla bakacağız.

Hayvan haklarının olduğu bir dünya hayal etmeye çalıştığımızda, bunun o kadar da zor olmadığı ortaya çıkıyor. İhtiyaç duyulan fikirler, teknolojiler ve mekanizmalar zaten mevcut, sadece bunları kullanacak kadar cesur olmamız gerekiyor.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Steve Cooke’nin “How the world might look if animals had legal rights” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer YILDIRIM

1. Khakaloa, A., Filpponena, I., Johanssona, L.S., Vishtalb, A., Lokanathana, A.R., Rojasa, O.J., Laine, J., Using gelatin protein to facilitate paper thermoformability. Reactive & Functional Polymers, 85 (1), 175–184, (2014). http://dx.doi.org/10.1016/j.reactfunctpolym.2014.09.024
2. The Standard. Are bank notes vegan? The big debate around the new polymer notes. Erişim: 20.03.2024. https://www.standard.co.uk/news/uk/polymer-bank-notes-vegan-a4365961.html
3. Food Allergy Canada. Ask the allergist – Your questions answered – December 2021. Erişim: 20.03.2024. https://www.foodallergycanada.ca/ask-the-allergist-your-questions-answered-december-2021
4. Qureshi, R., Irfan, M., Gondal, T.M., Khan, S., Wu, J., Hadi, M.U. ve arkadaşları. AI in drug discovery and its clinical relevance. Heliyon, 9 (7), -, (2023). https://doi.org/10.1016%2Fj.heliyon.2023.e17575
5. Rathwell-Deault, D., Godard, B., Frank, D., Doizé, B.. Expected consequences of convenience euthanasia perceived by veterinarians in Quebec. Can Vet J., 58 (7), 723-728, (2017). https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5479692/