Benlik-Algısı Teorisi Nedir?
1970’lerin başında Bem tarafından önerilen benlik-algısı teorisi benlik-bilgisi edinme yollarından birini açıklar.
Pek çok sosyal psikolog bu teorinin basit ama çok etkili bir yaklaşım olduğunu düşünür.
Bem’e göre, insanlar başka insanlar hakkında nasıl bilgi ediniyor ve onları tanıyorlarsa kendileri hakkında da aynı biçimde bilgi toplayıp kendilerini tanırlar. Bunun yolu kendi davranışlarımızı gözlemlemek ve bu gözlemlerden sonuç çıkarmaktan geçer; tıpkı başkalarında yaptığımız gibi.
Böyle bir sürecin, benlik hakkında diğer biçimlerde (örneğin direkt benlik-farkındalığının olamadığı durumlarda) edindiğiniz bilginin çok açık ya da güçlü olmaması durumunda özellikle işe yaradığı belirtilmektedir. Benlik-algısı teorisinin en ünlü uygulaması aşırı haklılaştırma etkisidir. Genellikle “oyun ödüllendirildiğinde işe dönüşür” cümlesiyle özetlenen bir etkidir bu ve genellikle sağduyuya aykırı görünür.
Temelde insanlar bir şeyi ya hoşlandıkları için (içsel güdülenme) ya da yaptıkları o şey karşılığında ödül aldıkları için (dışsal güdülenme, örneğin para) yaparlar. Eğer kişi bir aktiviteyi hoşlandığı için ve ödüllendirildiği için yapıyorsa bu eylem aşırı haklılaştırılmış bir eylem hâline gelmektedir. Yani o eylemi yapmak için kişinin birden çok nedeni var demektir. Bu tür durumlarda dışsal güdülenme kaynakları daha ağır basmaya başlar ve kişi yavaş yavaş o eylemi sadece dışsal ödülleri almak için yaptığını düşünmeye başlar ve bu yüzden o eyleme olan ilgisi ya da isteği kaybolur.
Örneğin bir çalışmada bir grup çocuğa resim yaptıktan sonra sürpriz ödüller verilmiş, diğer bir grup çocuğa ise daha resim yapmaya başlamadan önce resim yaptıktan sonra ödül alacakları söylenmiş ve öyle ödül verilmiştir. İkinci gruptaki çocuklarda resim yapmaya ilişkin içsel güdülenme düzeyi düşmüşken ilk gruptaki çocuklarda bu etki gözlenmemiştir. Eğer siz birinin resim yaptığını ve resmi bitirdikten sonra hiç beklemediği hâlde sürpriz bir hediye aldığını gözlemlerseniz, bu kişinin ödül almak için o resmi yaptığı sonucuna varmazsınız. Çünkü resmi yapan kişinin de ödül alacağından haberi yoktur.
Oysa kişinin resim yapmaya başlamadan önce ödül alacağını bildiğini siz de biliyorsanız, kişinin ödül almak için resim yaptığı sonucunu çıkarsayabilirsiniz. İşte resim yapan çocuklar da kendileri için sizin dışarıdan yaptığınız gözlemi ve çıkarsamayı yapmıştır (Baumeister, 2010; Brehm ve Kassin, 1990).
Kaynak: T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3867, AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2672; Dr. Öğr. Üyesi Aysel KAYAOĞLU, Prof. Dr. Çiğdem KIREL