Felsefe hakkında her şey…

Max Weber: Toplumsal Eylem Tipleri

11.12.2022
2.461
Max Weber: Toplumsal Eylem Tipleri

Weber’de sosyolojinin temel çalışma nesnesi toplumsal eylemlerdir. Bu çerçevede toplumsal eylemi analiz etmek üzere geliştirdiği eylem tipolojisinde Weber geleneksel, duygusal, değere ve amaca yönelik akılcı (rasyonel) olmak üzere dört toplumsal eylem tipi tanımlamıştır (Tolan, 1996, s. 39-40; Özlem, 2001, s. 189-193; Aron, 2006, s.458-459).

Geleneksel motif­lere dayanan eylemler

Bireylerin bu eylem biçimi alışılagelmiş inançlar tarafından belirlenir. Geleneksel tipteki bu eylemler bireyler tarafından amaçlı bir şekilde tasarlanmazlar. Bireyin geleneğe göre davranması için bir değeri dikkate alması gerekmez. Bu toplumsal eylem biçiminde duygusal ve heyecan içeren bir motife de ihtiyaç yoktur. Geleneksel eylemler yaşanmışlıktan elde edilen bir tutumdur ve güncel eylemler bu tipe örnek teşkil ederler. Örneğin, el öpmeyi ve selamlaşmayı bu eylem tipine örnek olarak verebiliriz.

Duygusal motif­lere dayalı eylemler

Duygusal eylem, geleneksel eylem tipinden farklı olarak alışılmış günlük davranışların dışındaki bir uyaran sonucunda meydana gelebilir. Belirli koşullar sonucunda bireyin duygusal tepkisiyle oluşur (heyecan, korku, öf­ke, kin, nefret, sevgi, öç alma, özveri vb). Örneğin, maç sırasında yaşanan bir gerilim sonucunda kendini kontrol edemeyerek yumruk atan bir oyuncunun davranışı, ağlayan bir çocuğa dayanamayan annenin attığı bir tokat duygusal eylem tipine örnek olarak gösterilebilir. Ancak bazı durumlarda duygusal temelli bir eylemin yüceleştirilmesi söz konusu olabilir. Yani duygusallık bilinçli ve bir amaca yönelik olarak ortaya çıktığında bu davranış değersel – akılcı veya amaçsal- akılcı bir eyleme olarak görülebilir. Örneğin, bir çocuğun dayak yedikten sonra ağlaması acıdan çok kendini acındırmak içinse, bu eylem amaçsal- akılcı eyleme yaklaşmaktadır.

Değersel-akılcı eylemler

Değersel-akılcı eylem belli bir hedefi olan, amacı planlı olarak belirlenmiş eylem tipidir. Ancak burada kişinin amacına ulaşmayı etkileyen nedenler görev, şeref, din, bağlılık, sorumluluk gibi değerler temelinde gelişir. Eylemini değere bağlı olarak gerçekleştiren kişi için davranışın sonuçları ne olursa olsun (olumlu veya olumsuz) eylem kesindir. Geminin batacağını bilen bir kaptanın gemiyi terk etmeyerek gemiyle beraber sulara gömülmesi, bir komutanın savaş sırasında öleceğini bilerek komutasında yer alan askerlerinin önünde yer alarak savaşması değersel-akılcı eylem tipine örnek olarak verilebilir. Bu tipteki her eylemin altında yatan etken onur ve şeref değerlerini içermektedir.

Geleneksel eylemler, alışılagelmiş inançlar tarafından belirlenir. Duygusal eylem, alışılmış günlük davranışların dışındaki bir uyarı sonucunda bireyin duygusal tepkisiyle oluşur. Değersel-akılcı eylem, amacı değerler temelinde planlanmış eylemdir. Amaçsalakılcı eylem ise amacın akılcı nedenlere dayanarak belirlendiği eylemdir.

Amaçsal-akılcı eylemler

Amaçsal-akılcı eylem akılcı nedenlere dayanan bir eylem tipidir. Kişi belirlediği bir hedefe ulaşmak için, amacı için en uygun akılcı araçları seçer. Diğer bir deyişle amacının ve bu amaca ulaşmak için gerekli araçların değerlendirmesini yapar. Bu anlamda planlı ve rasyonel bir eylem tipidir. Örneğin bir girişimcinin kar elde etmek için para kazanması bu eylem tipini içermektedir.

Weber, genel eylem tipolojisinde yer alan son iki eylem tipini rasyonelleşme/ akılcılaşma ile ilişkilendirir. Akılcı nitelikteki bu iki eylem tipi aynı zamanda Weber’in, en azından eylem tipolojisinde, akılcılaşmayı amaç-yönelimli akılcı eylem ve değeryönelimli akılcı eylem olarak iki farklı tipte kavradığını göstermektedir.

Görüldüğü gibi Weber’in genel eylem tipolojisinde yer alan son iki eylem tipi açıkça rasyonelleşme/ akılcılaşma ile ilişkilendirilmiştir. Başka çalışmalarında rasyonelleşmenin farklı biçimlerinden söz etmekle birlikte Weber, genel eylem tipolojisinde rasyonelleşmeyi, amaç-yönelimli akılcı eylem ve değer- yönelimli akılcı eylem olarak iki farklı tipte kavrar. Eylem tipolojisinde yer alan bu iki akılcı eylem tipi Weber’in rasyonelleşme konusundaki genel görüşlerinin temelini oluşturur. Bununla birlikte Weber’in rasyonelleşmeye yönelik ilgisinin, eylem tipolojisi ile sınırlı olmadığı, kurumsal düzeyde akılcı eylem temelli çok daha büyük ölçekli ve geniş kapsamlı rasyonel düzenlemelere yönelik olduğu bilinmektedir (Ritzer, 1996, s.135).

Kaynak: KLASİK SOSYOLOJİ TARİHİ, s. 117-118, T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2685 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1651

BİR YORUM YAZIN

ZİYARETÇİ YORUMLARI - 0 YORUM

Henüz yorum yapılmamış.

2005'ten beri çevrim içi felsefe yapıyoruz...