Kıyasın Çeşitleri, Türleri Nelerdir?
Kıyaslar; basit kıyas, bileşik kıyas ve düzensiz kıyas olmak üzere üç başlıkta incelenebilir.
Konu Başlıkları
KIYAS ÇEŞİTLERİ
1. BASİT KIYAS
İki öncül ve bir sonuçtan oluşan kıyaslara basit kıyas denir. Kesin kıyas ve seçmeli kıyas olmak üzere ikiye ayrılır.
1.1. Kesin Kıyas
Kesin kıyasta, öncüllerde gizli olarak bulunan sonuç kesin olarak çıkarılır. Kıyasın sonucu, öncüllerde anlam bakımından bulunup şeklen bulunmuyorsa buna kesin kıyas denir. Kesin kıyaslar; yüklemli kesin kıyas ve koşullu kesin kıyas olmak üzere ikiye ayrılır.
1.1.1. Yüklemli Kesin Kıyas (Kategorik Kıyas)
Tamamı basit önermelerden oluşan kıyasa, yüklemli kesin kıyas ya da diğer adıyla kategorik kıyas adı verilir. Her yüklemli kesin kıyasta öncüller ve bir sonuç bulunur; küçük, büyük ve orta terim vardır.
Büyük terim (predikat-P), sonuç önermesinin yüklemi olan terimdir. Aynı zamanda kaplamı en fazla olan terim de büyük terimdir. Orta terim (middle term-M), her iki öncülde de tekrarlanan terimdir. Küçük terim (subjekt-S) ise sonuç önermesinin öznesi olan terimdir. Aynı zamanda içlemi en fazla olan terim de küçük terimdir.
Büyük terimin bulunduğu önermeye büyük önerme, küçük terimin bulunduğu önermeye ise küçük önerme denir.
Konuyu daha net kavrayabilmek için lütfen aşağıdaki örneği inceleyiniz:
Bütün sosyologlar kültürlüdür.
Mıstafa sosyologdur.
O hâlde, Mıstafa kültürlüdür.
Bu örnekte görüleceği üzere sonuç önermesi olan “O hâlde, Mıstafa kültürlüdür.”ün yüklemi olan “kültürlü” ifadesi, büyük terimdir. Aynı şekilde, sonuç önermesi olan bu önermenin öznesi durumundaki “Mıstafa” ise küçük terimdir. Orta terim ise, her iki öncül önermede de tekrar edildiği görülen, “sosyolog” ifadesidir.
Yüklemli kesin kıyasların geçerli olabilmesi, belli şartlara bağlıdır. Bu şartlar ise şunlardır:
- Her kıyas, iki öncül ve bir sonuçtan oluşmalıdır.
- Her kıyasta büyük, küçük ve orta terim bulunmalıdır.
- Kıyaslarda orta terim, sonuç önermesinde yer almamalıdır.
- Büyük terimin ve küçük terimin kaplamı öncüllerde ne kadarsa, sonuçta da o kadar olmalıdır.
- İki tikel öncül önermeden, sonuç çıkarılamaz.
- İki olumsuz öncül önermeden, sonuç çıkarılamaz.
- İki olumlu öncül önermeden çıkan sonuç, olumlu olmalıdır.
- Sonuç önermesi, daima öncüllerin zayıf olanına göre yapılır. Zayıf olan öncüller ise tikel önermeler ve olumsuz önermelerdir.
1.1.2. Koşullu Kesin Kıyas
Bu kıyaslar, sonucun öncüllerde anlam bakımından bulunup biçim bakımından bulunmadığı kıyasa koşullu kesin kıyas denir. Koşullu kesin kıyasların, yüklemli kesin kıyaslardan farkı, koşullu kesin kıyasın bir ya da iki öncülünün koşullu önermelerden, yani bitişik koşullu ya da ayrık koşullu önermelerden oluşmuş olmasıdır.
Örneğin;
Fenerbahçe şampiyon olursa insanlar mutlu olur. (Bitişik koşullu önerme)
Futbolcular iyi oynarsa Fenerbahçe şampiyon olur. (Bitişik koşullu önerme)
O hâlde futbolcular iyi oynarsa insanlar mutlu olur. (Bitişik koşullu önerme)
Bu örnekte, her iki öncül de koşullu önermelerden oluştuğundan, sonuç da zorunlu olarak koşullu önerme olmuştur.
1.2. Seçmeli Kıyas
Sonucun aynısının ya da karşıtının anlam ve şekilde bakımından öncüllerde bulunduğu kıyaslara seçmeli kıyas denir. Seçmeli kıyaslarda birinci öncül koşullu öncül, ikinci öncül ise seçmeli öncül adını alır. İkinci öncül birinci öncülün bileşenlerinden birini ya evetler, yani doğrulayıp kabul eder; ya da değiller, yani yanlışlayıp reddeder.
Örneğin;
Öğrenci kitap okursa hayatına renk katar. (Koşullu öncül)
Öğrenci kitap okumuştur. (Seçmeli öncül)
O hâlde öğrenci hayatına renk katmıştır. (Sonuç)
Bu örnekte de görüleceği gibi “Koşullu öncül”deki “kitap okur” ifadesi ön bileşen, “hayatına renk katar” ifadesi art bileşendir. Ve ön bileşen, “Seçmeli öncül”deki “kitap okumuştur” ifadesiyle evetlenmiştir.
Öğrenci kitap okursa hayatına renk katar. (Koşullu öncül)
Öğrenci kitap okumamıştır. (Seçmeli öncül)
O hâlde öğrenci hayatına renk katmamıştır. (Sonuç)
Bu örnekte de “Seçmeli öncül”deki “kitap okumamıştır” ifadesi, “kitap okur” ifadesini hayırlamıştır, yani değillemiştir.
İlgili konu: Dilemma nedir?
2. BİLEŞİK KIYAS
Basit kıyaslardan farklı olarak, ikiden fazla öncülü bulunan kıyaslara bileşik kıyas denir. Bileşik kıyaslar; sorit, karma ve zincirleme olmak üzere üçe ayrılır.
2.1. Zincirleme Kıyas
Birkaç kıyasın art arda gelmesiyle oluşan ve ikiden daha fazla öncülü olan kıyaslara, zincirleme kıyas denir. Bu kıyaslarda, bir kıyasın sonucu onu izleyen ilk kıyasın ilk önermesi olur.
Zincirleme kıyas, ileriye doğru ve geriye doğru olmak üzere iki biçimdedir. Önce gelen kıyasın sonucu, sonra gelen kıyasın büyük önermesi olursa buna ileriye giden zincirleme kıyas, önce gelen kıyasın sonucu sonra gelen kıyasın küçük önermesi olursa buna geriye giden zincirleme kıyas adı verilir.
İleriye giden zincirleme kıyas örneği:
Bütün canlılar varlıktır.
Bütün hayvanlar canlıdır.
Bütün hayvanlar varlıktır.
Bütün hayvanlar varlıktır.
Bütün kafadanbacaklılar hayvandır.
Bütün kafadanbacaklılar varlıktır.
Bütün kafadanbacaklılar varlıktır.
Bütün örümcekler kafadanbacaklıdır.
O hâlde bütün örümcekler varlıktır.
Bunu şu şekilde sembolleştirerek daha net hâle getirebiliriz:
Bütün B’ler A’dır.
Bütün C’ler B’dir.
Bütün C’ler A’dır.
Bütün C’ler A’dır.
Bütün D’ler C’dir.
Bütün D’ler A’dır.
Bütün D’ler A’dır.
Bütün E’ler D’dir.
O hâlde bütün E’ler A’dır.
Geriye giden zincirleme kıyas örneği:
Bu nehir gürültü yapıyor.
Gürültü yapan, hareket ediyordur.
Bu nehir hareket ediyor.
Bu nehir hareket ediyor.
Hareket eden donmamıştır.
Bu nehir donmamıştır.
Bu nehir donmamıştır.
Donmamış olan ağırlık taşıyamaz.
Bu nehir ağırlık taşıyamaz.
2.2. Sorit
Zincirleme kıyasın bir türü olan sorit, zincirleme kıyasın ortasındaki sonuç önermelerinin çıkarılmasıyla yapılır. Dolayısıyla zincirleme kıyasta sonuç ve öncül olarak tekrarlanan önermelerin çıkarılması gerekir. Daha önce zincirleme kıyas için verdiğimiz örnekleri sorite çevirelim:
İleriye giden zincirleme kıyastan oluşturulmuş sorit örneği:
Bütün canlılar varlıktır.
Bütün hayvanlar canlıdır.
Bütün kafadanbacaklılar hayvandır.
Bütün örümcekler kafadanbacaklıdır.
O hâlde bütün örümcekler varlıktır.
Bunu şu şekilde sembolleştirerek daha net hâle getirebiliriz:
Bütün B’ler A’dır.
Bütün C’ler B’dir.
Bütün D’ler C’dir.
Bütün E’ler D’dir.
O hâlde bütün E’ler A’dır.
Geriye giden zincirleme kıyastan oluşturulmuş sorit örneği:
Bu nehir gürültü yapıyor.
Gürültü yapan, hareket ediyordur.
Hareket eden donmamıştır.
Donmamış olan ağırlık taşıyamaz.
Bu nehir ağırlık taşıyamaz.
2.3. Karma Kıyas
Bir kesin kıyas ile bir seçmeli kıyasın birleşmesinden oluşturulmuş kıyaslara karma kıyas, ya da hulfi kıyas denir. Bu kıyas, bir yargının imkânsız olduğunu göstererek kanıtlama yaparken kullanılır. İspatlanmak istenen yargının karşıt hâlinin imkânsız olduğu gösterilerek ispat edilmek istenenin doğru olduğuna karar verilir.
Örneğin; “Bir şey, kendisini varken yok edemez.” yargısını ispat etmek için şöyle bir yol izlenir:
1.
Eğer “Bir şey kendisini varken yok edemez.” yargısı yanlışsa, bir şeyin kendisini varken yok ettiği doğrudur.
Eğer bir şey kendisini varken yok etse, daha önce varken yok olması gerekir.
O hâlde, kanıtlamak istediğimiz yargı doğru değilse, bir şey varken yok olması gerekir.
2.
Kanıtlamak istediğimiz yargı doğru değilse, bir şey varken yok olması gerekir.
Bir şeyin varken yok olması imkânsızdır.
O hâlde bir şey, kendini varken yok edemez.
Yukarıdaki örnekte birinci kıyas kesin kıyas, ikinci kıyas ise seçmeli kıyastır.
3. Düzensiz Kıyaslar
Basit kıyaslar iki öncül ve bir sonuçtan oluşmasına rağmen, günlük yaşamda kullandığımız çıkarımlar ya daha az, ya daha fazla önermeden oluşur. Bu nedenle bunlar klasik kıyas biçimlerine uymazlar. İşte bu tip kıyaslara, düzensiz kıyas denir. Düzensiz kıyaslar, kısaltılmış kıyas ve delilli kıyas olmak üzere ikiye ayrılır.
3.1. Kısaltılmış Kıyas (Entimem)
Zihinde tam tasarlandığı hâlde dildeki ifadesi eksik olan kıyaslara, kısaltılmış kıyas ya da entimem denir. Zihinde tam tasarladığımız için düşüncede bir eksiklik aramak hatadır. Ancak anlatım kesinlikle eksiktir diyebiliriz.
Bu kıyasların, bir öncülü veya sonucu eksik bırakılmıştır. Örneğin; “Sigara içmek zararlıdır; çünkü kanser yapar.” entimeminin zihindeki tam ifadesi şöyledir:
Tüm kanser yapan şeyler zararlıdır.
Sigara içmek kanser yapar.
O hâlde sigara içmek zararlıdır.
3.2. Delilli Kıyas
Öncüllerle birlikte öncüllerin değilleri de veriliyorsa, bu kıyaslara delilli kıyas adı verilir.
Örneğin;
Kitap okumayana kızmak doğrudur.
(Delili: Çünkü kitap okumayan hiçbir şey öğrenemez.)
Ali kitap okumamıştır.
(Delili: Çünkü Ali’nin söylediği şeyler tamamen tutarsızdır.)
O hâlde Ali’ye kızmak doğrudur.
Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 3. Sınıf “Klasik Mantık” ve “Modern Mantık” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM)