Felsefe hakkında her şey…

Eratosthenes (Eratosten)

10.10.2023
Eratosthenes (Eratosten)

Eratosthenes MÖ 276 ila MÖ 194 yılları arasında yaşadığı düşünülen Yunan coğrafyacı, astronom, şair ve filozoftur. Kireneli Eratosthenes olarak da bilinmektedir.

Eratosthenes, Helenistik Çağ’da yetişmiş önemli ve öncü bilginlerden birisidir. Çok yönlü bilgi birikimi ve yazdığı eklektik metinlerle daha çok erken yaşlarda ün kazanmayı başarmış bir filozoftur. Çok yönlü bilgi ve becerisinden dolayı çağdaşlarınca Pentathalos olarak da adlandırılmıştır.

Bilim tarihine adı “Coğrafyanın Babası” olarak yazdırmış olan Eratosthenes, MÖ 276 yılında bugün Libya’nın sınırları içerisinde bulunan ve o zamanki Yunan kolonilerinden biri olan Kirene’de doğmuştur. Eratosthenes yükseköğrenimi için gittiği Atina’da Kireneli Lysanias’tan dil bilgisi, Sakız Adalı Ariston’dan Stoa felsefesi ve Arkesilaos’tan Platon felsefesi alanlarında eğitim almıştır.

Eratosthenes’in ünlü bilgin Kireli Callimachus’tan da ders aldığı söylentiler arasındadır; ancak bu bilgi çok da güvenilir değildir. Kıbrıslı Zenon ile aralarında öğrenci-öğretmen ilişkisi bulunduğu iddia edilse de bu iddia da kronolojik olarak tutarlı değildir.

Kinik filozof Bion von Borysthenes ve Arkesilaos’un öğrencisi Apelles von Chios da Eratosthenes’in etkilendiği diğer filozoflardır.

240 yılında III. Ptolemy’nin oğluna özel öğretmenlik yapmak üzere İskenderiye’ye giden Eratosten; tarih, şiir, matematik ve astronomi konularında sahip olduğu bilgiyle öne çıkmış, İskenderiye Kütüphanesi’nin müdürlüğüne getirilmiştir. Hatta bilgeliğinden dolayı kendisine ikinci Platon denildiğinden dahi söz edilmektedir.

Eratosthenes, İskenderiye ve Atina’da eğitim gördükten sonra MÖ 255 yılında İskenderiye’ye yerleşmiş ve buradaki kütüphanenin yöneticisi olarak görev almıştır. Burada, Troya kuşatmasından bu yana gerçekleşen edebî ve siyasi olayların kronolojik bir dökümünü yapmaya çalışmıştır.

Eratosthenes’in Dünya Haritası

Eratosthenes’in Dünya Haritası

Matematikçi ve astronom yönleriyle de tanınan Eratosthenes, “geography” terimini kullanan ilk kişi olarak coğrafya biliminin temellerini atmıştır. Grekçede “Dünya hakkında yazmak” anlamına gelen coğrafya sözcüğü de böylece ilk kez bir metinde başlık olarak kullanılmıştır. Coğrafya aynı zamanda ılıman, sıcak ve soğuk iklim kuşaklarının söz konusu edildiği bir çalışma olması bakımından da ilktir.

Bu bağlamda coğrafyanın kurucusu kabul edilen Eratosthenes dünyanın küresel olduğunu ileri sürmüş ve bir tür dik açı yardımıyla dünyanın çevresini hesaplayan kişi olmuştur. Bu hesaplamada bulduğu değer (24,000 mil) gerçek değere (24,800 mil) oldukça yakındır. Yine Güneş’in Dünya’ya olan uzaklığını 92 milyon mil olarak ölçmüştür ki bu değer de 93 milyon mil olan gerçek uzaklığa çok yakındır.

Deniz ve kara ulaşımının son derece sınırlı olduğu bir dönemde bu gibi bilgilere ulaşabilmek oldukça zor ve değerlidir. Eratosten’den önce de bu konuda çalışma yapan pek çok bilgin olmuştur; ama bunların hiçbirisi Eratosten’in ulaştığı sonuca yakın bir sonuç elde etmeyi başaramamıştır.

Bu hesaplamalardaki asıl amacı Güneş’in ve Ay’ın büyüklüklerini ve Dünya’dan uzaklıklarını belirlemek olan Eratosten, bunun için öncelikle Dünya’nın büyüklüğünün hesaplanması gerektiğini fark etmiştir. Elinde gelişmiş hiçbir gözlem aracı olmadan da bunu başarmıştır. Bu aklın, sağduyunun ve matematiğin ne kadar etkili kullanıldığının bir göstergesidir.

Erastosthenes enlem-boylam sistemini icat edip eksen eğikliğini gerçeğe yakın bir doğrulukta hesaplamıştır. Klimatoloji ve kartografya ile de ilgilenmiş ve enlem-boylam sistemine göre bir dünya haritası oluşturmuştur. İskenderiye Coğrafya Ekolü’nün de kurucusudur.

Eratosthenes coğrafya alanındaki çalışmaları Dünya’nın eksen eğikliğini hesaplayarak sürdürmüştür. Bu çalışmasından sonra sekiz yıllık bir Ay-Güneş döngüsü olan oktaëteris üzerine bir inceleme yazmıştır.

Eratosthenes kalburu (Eratosten eleği)

Çalışmalarıyla bilim dünyasına ışık tutan Kireneli Eratosthenes matematikte, Eratosthenes kalburu (Eratosten kalburu) denen bir yönteme de ilham kaynağı olmuştur. Bu, belirli bir tam sayıya kadar yer alan asal sayıların bulunması için kullanılan bir yöntemdir. Daha hızlı ve karmaşık olan Atkin kalburunun atası sayılır. Bu eleme yöntemi bizzat Kireneli Eratosthenes tarafından geliştirilmiştir.

Eratosthenes kalburu; Eratosthenes’i bilim tarihinin seçkin temsilcilerinden birisi yapan, Dünya’nın çevresini ölçmek için geliştirdiği yöntemdir. Bu yöntem aslında geometrinin olanakları üzerine kurulmuştur ve Eratosthenes’in bir coğrafyacı olduğu kadar matematikçi olduğunun da en önemli göstergesidir.

Onun matematiğe olan ilgisi daha çok sayılar teorisi üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu ilgisi sonucunda Eratosthenes bütün bölünebilir sayıları eleyerek sadece asal sayıları bir araya getirecek bir yöntem geliştirmiştir. Eratosthenes Kalburu diye adlandırılan bu yöntem, sıra sayılarının bir listesini oluşturmaktan ve 2’den sonra her ikinci sayıyı, 3’ten sonra her üçüncü sayıyı, 4’ten sonra her dördüncü sayıyı vb. listeden çıkarmaktan oluşmaktadır.

Asal sayılar kendisinden ve 1’den başka böleni olmayan sayılardır: 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17 vb.

Asal sayıları sıralayan yöntemlerden veya algoritmalardan en hızlısı Eratosthenes kalburudur. Matematikte, Eratosthenes Kalburu belirli bir tamsayıya kadar asal sayıların bulunması için kullanılan bir yöntemdir. Bugün de değiştirilmiş olarak kullanılan bu yöntem matematik tarihindeki önemli başarılardan biridir.

Eratosthenes’in günümüze ulaşan tek eseri, takımyıldızlar hakkında yazılan ve her takımyıldız için bir tanım ve hikâyenin yer aldığı, ayrıca bu takımyıldızların içindeki yıldız sayısını veren “Catasterisms”dir. Bu eserin ona atfedilmesi bazı akademisyenler tarafından şüpheyle karşılanmıştır. Zira kitaptaki matematiksel çalışmaları esas olarak Yunan coğrafyacı İskenderiyeli Pappus’un yazılarından, coğrafi çalışmalar ise Yunan coğrafyacı Strabon’un “Coğrafya”sının ilk iki kitabından alınmış gibi görünmektedir.

Çok bilinir olmasa da şiirin yanı sıra tiyatro ve etik üzerine çalışmaları da bulunan Kireneli Eratosthenes yaşlılığında görme yetisini kaybetmiştir. Bunun üzerine, kendini bilinçli olarak aç bırakarak intihar ettiği ve yaşamının böyle son bulduğu söylenmektedir.

Eratosthenes MÖ 194 yılında ölmüştür.

Yazan: Sosyolog Ömer Yıldırım

BİR YORUM YAZIN

ZİYARETÇİ YORUMLARI - 0 YORUM

Henüz yorum yapılmamış.

2005'ten beri çevrim içi felsefe yapıyoruz...