|
Pragmatizm (Faydacılık) Nedir, Ne Demektir?
Doğruluğu ve gerçekliği tek yanlı olarak, yalnızca eylemlerin sonuçları
ile değerlendiren ve onlara yalnızca sağladığı “fayda” açısından bakan
akıma felsefede, pragmatizm adı verilir. Bu akıma göre gerçeklik ve
doğruluk insanın bakış açısından, kanaatlerinden, dolayısıyla da
eylemlerinden bağımsız değildir. Bundan dolayı, gerçeklik, doğruluk ve
insan eylemlerinin sonuçları, sağladığı başarı ve yararlarla
değerlendirilir.
Pragmatizm, özellikle ABD ve İngiltere'de yaygınlaşmış ve toplumun yaşam
felsefesi haline gelmiştir. Eğitimi ve ekonomiyi derinden etkilemiştir.
Bu görüşün önde gelen temsilcileri; Amerikalı, William James, John Dewey
ve İngiliz Shciller'dır.
Aynı zamanda bir çeşit Hazcı ahlak anlayışıdır. Temsilcileri William
James ve John Dewey’dir. Davranışın sonucunda ortaya çıkan faydaya göre
değerlendirme yapılır. En değerli eylem, verdiği iyilik ve yarardır.
Bunlara göre, eylemin sonucunda yarar varsa, eylem ahlakidir. Bir eylem
herkese birden yarar sağlayamayacağı için, (yani herkesin çıkarına
uymayacağı için) evrensel ahlak yasası yoktur.
Ek Bilgiler
Felsefede Faydacılık, hem iyinin teorisi hem de doğrunun teorisidir.
İyinin teorisi olarak faydacılık refahcıdır (welfarist). İyi en fazla
faydayı sağlayandır ve burada fayda zevk, tatmin veya bir nesnel
değerler listesine göre tanımlanır. Bir doğru teorisi olarak ise
faydacılık neticecidir (consequentialist). Doğru hareket bir şeyin
uygulanabildiği ölçüde gerçek olduğu savına dayandırılmıştır. Eğer bir
bilgi günlük hayatta işe yarıyorsa o bilgi doğrudur. Yaramıyorsa
yanlıştır. Ampirizm ile yakın alakası olan bu felsefi akımı teorik
düşüncenin tam tersi olarak nitelemek yanlış olmayacaktır.
Faydacılık ilk olarak 18. yüzyıl İngiltere'sinde Jeremy Bentham ve
diğerleri tarafından öne sürülmüştür. Fakat Epikür (Aipikuros) gibi
antik Yunan filozoflarına kadar geri gidilebilir. İlk kez ortaya
atıldığında iyi en fazla insana en fazla mutluluğu getiren şey olarak
tanımlanmıştı. Ancak daha sonra Bentham iki farklı ve birbiri ile
çelişme potansiyeli olan kavram içerdiğinden birinci kısmı atıp sadece
“en büyük mutluluk prensibi” demiştir.
Hem Bentham'ın hem de Epikür'ün formulasyonu hedonistik nedenselliğin
farklı tipleri olarak düşünülebilir çünkü hareketlerin doğruluğunu sebep
oldukları mutluluğa göre ölçüyorlardı ve mutluluğu zevkle
tanımlıyorlardı. Ancak Bentham'ın formulasyonu ferdi olmayan bir
hedonizmdi. Epikür'ün kişiyi en mutlu eden şeyi yapmasını tavsiye
etmesine karşılık Bentham herkesi en mutlu yapacak şeyi yapmayı uygun
görüyordu.
John Stuart Mill "Utilitarianism" isminde ünlü (ve kısa) bir kitap
yazmıştır. Mill bir faydacı olmasına rağmen bütün zevklerin aynı değerde
olmadığını ileri sürmüştür. “Mutsuz bir Sokrat (Sokrates) olmak mutlu
bir domuz olmaktan yeğdir” sözü bu görüşünü anlatır.
Faydacılığı eleştirenler bu görüşün birkaç problemi olduğunu
söylemişlerdir. Bunlardan biri değişik insanların faydalarının
karşılaştırılmasının zorluğudur. İlk faydacıların çoğu mutluluğun
felisifik hesap (felisific calculus) ile sayısal olarak ölçülebilip
karşılaştırılabileceğine inanıyorlardı ama pratikte bu hiçbir zaman
yapılamadı. Değişik insanların mutluluğunun kıyaslanmasının sadece
pratikte değil prensipte de mümkün olmayacağı ileri sürülmüştür.
Faydacılığın savunucuları bu problemin iki kötü seçenek arasında karar
vermek zorunda kalan herkesin karşılaşabileceği bir problem olduğunu
söyleyerek karşılık vermişlerdir. Bir milyar insanın ölmesiyle bir
kişinin ölmesinin aynı derecede kötü olduğunu söyleyemiyorsanız bu
problemi utilitaryanizmi reddetmek için kullanamazsınız demişlerdir.
Faydacılık sağduyu ile çeliştiği için de eleştirilmiştir. Örneğin kişi
kendi çocuğunun hayatı ile iki yabancının hayatını kurtarmak arasında
seçim yapmak zorunda kaldığında kendi çocuğunu kurtarmayı seçecektir.
Ama faydacılar iki yabancıyı kurtarmanın gelecekte daha fazla potansiyel
mutluluğa sebebiyet vereceğinden tersini tercih etmeyi
destekleyeceklerdir.
Bu akımın -bir şey uygulanabildiği ölçüde doğrudur- şeklindeki savı ise
hiçbir teorik mekanizmanın tartışılmasına izin verilmeden bir şey özden
yoksun olduğu halde başarılı bile olsa kabul gördüğünden
eleştirilmiştir. Sözgelimi birbirinden farklı seçeneklere sahip bir soru
hiçbir bilgi sahibi olmayan kimse tarafından rastgele ama doğru
yanıtlandığında faydacılıga göre o şey artık mutlaklık kazanmıştır. Bu
kişinin bilgili eğitimli ya da zeki olması pek de önemli unsurlar
değildir. Tersi durumda da çok iyi eğitimli ve yetenek sahibi kişiler
toplumda iyi statülere erişemediğinde onların geri zekâlı ya da cahil
olarak damgalanmaları bu akım yüzündendir. Kısacası faydacılıkta önemli
olan öz değil biçimdir, olayların teorik akışı önemsizdir mutlak olan
daima pratik başarı olarak kabul edilir. Her teori doğru değil, ama her
pratik doğrudur bu görüşe göre.
Daniel Dennett kararlarımızı yönlendirmek için faydacılığın
kullanmasının sınırlarını belirlemek için Three Mile adasını örnek
olarak kullanır. Bu nükleer santraldaki kaza iyi mi yoksa kötü bir şey
miydi? Bu kaza birçok kişi tarafından nükleer enerji politikasına
yaptığı etkiler yüzünden yararlı olarak görülmekteydi. (neticede
Çernobil kadar kötü bir kaza değildi). Dennett faydacılık açısından tüm
kanıtları tartıp bir karara varmak için hâlâ daha erken (aradan geçen 20
yıla rağmen) olduğunu söylemektedir.
Burada söz edilen sıkıntılardan kurtulmak için faydacılığın değişik
çeşitleri ortaya atılmıştır. Faydacılığın geleneksel şekli en fazla
fayda getiren hareket en iyi harekettir diyen hareket faydacılığıdır.
Buna alternatif ise en iyi hareket en fazla faydayı sağlayacak kuralın
emrettiği harekettir diyen kural faydacılığıdır.
Örneğin bir kişi yalan söylerse en fazla faydayı elde edeceği bir
durumda olsun. Hareket faydacılığına göre en doğru hareket yalan
söylemektir. Ama genel kural olarak doğruyu söylemek o kişiye daha fazla
fayda sağlayacağını kabul edersek kural faydacılığı açısından doğruyu
söylemek gerekmektedir.
Ek Bilgiler 2
Pragmatizm, James'in deyişine göre; bir felsefe olmaktan çok bir metod;
düşünceyi, doğurduğu eyleme göre ölçen bir yöntemdir.
Charles Peirce, 1878'de Popular Science Monthly Dergisi'nde yayınladığı
'Fikirlerimizi Aydınlığa Kavuşturmanın Yolu' başlıklı yazısında şöyle
diyordu: 'Bir düşüncenin anlamını açıklamak için onun hangi davranışı
doğurduğunu bilmek gerekir. İşte o davranış, o eylem bizim için
düşüncenin ta kendisidir'.
Düşüncelerin, politikaların ve önerilerin değerlerinin yararlılıkları,
işlerlikleri ve uygulanabilirlikleri ile belirlenmesi ilkesine dayanan
görüş. 20. yüzyılın ilk çeyreğinde özellikle abd’de etkili olmuştur.
Eylemin öğretiden, deneyimin sabit ilkelerden önce geldiğini,
düşüncelerin anlamlarının sonuçlarından, doğruluklarının da
doğrulanabilirliklerinden elde edildiğini savunur.
Pragmatistlere göre; bir düşünce, yaşamımız için elverişli olduğu sürece
“doğrudur”.
İyidir yerine doğrudur diyebiliriz; çünkü bu iki kavram birbirinin
aynıdır. doğru sözcüğü inanç alanında iyi olduğunu ispat eden her şeyin
adıdır. Doğru olan, belirli sebepler ölçüsünde aynı zaman da iyidir.
“bizim için neye inanmak doğru olurdu?” desek bu söz şu anlama gelir:
neye inanmak zorundayız? Bu sorunun karşılığı şudur: inanılması bizim
için daha iyi olan şeye inanmak zorundayız. Şu halde, bizim için daha
iyi olan ile bizim için daha doğru olan arasında hiçbir başkalık yoktur.
Pragmatizm doğruyla iyiyi birleştirmektedir. Yani erdem yaşayışımız için
elverişli olduğu sürece, pratik fayda sağladığı hallerde doğrudur. Her
şey pratik fayda ölçüsüne vurulmalıdır. Her şey pratik faydaya göre
değerlendirilmelidir.
Onlara göre doğru düşünce pratikte doğrulanabilen düşüncedir. Bir
düşüncenin gerçeği, ona yapışık hareketsiz bir özellik değildir. Gerçek
düşüncenin başına gelen bir şeydir. Bir düşünce kafamızda dururken doğru
olamaz. Ancak doğru hale gelebilir, olaylar yüzünden doğrulaşır. Onun
gerçekliği geçer hale girmesiyle olur. Benim için bir şeyin herhangi bir
zaman için faydası olabilir, ama başka bir zaman o şey faydama değildir.
Pragmatistler dünyanın nesnel gerçekliğine gözlerini kapamışlardır.
Derleyen: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf
"Felsefeye Giriş" ve 3. Sınıf "Çağdaş
Felsefe Tarihi" Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim
Felsefe Ders Kitabı
|
|
|