Hekataios ya da Miletoslu Hekataios, MÖ 6. yüzyılda yaşayan İyonyalı tarihçi, halkbilimci ve coğrafyacıdır. Miletoslu Hekataios’un yaşamı hakkındaki en önemli bilgilere Herodotos ve Suidas aracılığıyla ulaşmaktayız.

Tarih yazımının öncülerinden Hekataios, Herodotos’un Tarih’inde yer alması nedeniyle son derece seçkin bir yere sahip renkli ve canlı bir tarihsel karakterdir ve onu daha iyi tanımak için Herodotos’un eserinin çok daha dikkatli okunması gerekir.

Herodotos İonia, Lykia, Karia kentleri ve Kıbrıs’taki büyüklü küçüklü kolonilerin katılımıyla Perslere karşı girişilen İonia Ayaklanması planlarının mimarı Miletos tiranı Aristagoras ile içinde bulunulan koşullar nedeniyle ayaklanmanın sonuç vermeyeceğini düşünen Hekataios hakkında şöyle yazar:

“(…) Herkes ayaklanmadan yana çıktı; başta, evet, tarih yazarı Hekataios karşı çıkmış, Pers kralına karşı savaşa atılmayı uygun bulmamış, Dareios’a bağlı olan ulusları tek tek saymış, gücünü anlatmaya çalışmıştı. Bunun için de Lydialı Kroisos’un Brankhos oğulları tapınağına sunmuş olduğu hazineyi almak gerektiğini, başka çare göremediğini söylemişti. – Zira Miletos’un gelir kaynaklarının ne kadar zayıf olduğunu biliyordu. Bu hazine sayesinde deniz üstünlüğünün sağlanacağına güveniyordu, ayrıca bu parayı kendileri almakla düşmanın eline geçmesini de önlemiş olacaklardı.”

Biz Herodotos’un buradaki ifadelerinden Hekataios’un İ.Ö. 500 yılında yaşamaya devam ettiğini ve Miletos kentinin toplantıda sözü geçecek kadar önemli birkaç nüfuzlu kişisinden biri olduğunu öğreniriz.

Ayaklanmanın kaçınılmaz bir biçimde başarısız oluşundan beş yıl sonra, Aristogoras isyanın destekleyicilerine başka bir konuşma yaptığı yine Herodotos tarafından şöyle aktarılır:

“(…) Yarın, eğer Miletos’tan kovulursak nereye gideriz, bunu şimdiden düşünsek iyi olur, dedi, ya hep beraber Sardunya adasına gidip orada bir koloni kurmak, ya da Dareios’un Edonia topraklarında Histiaios’a bağışlamış olduğu onun da duvarlarını örmeye başladığı Myrkinos’a göçmek vardı. Aristagoras, ikisinden birinin seçilmesini öneriyordu. Öyküler bırakmış olan Hegesandros oğlu Hekataios, ne biri, ne öteki, dedi: Eğer Miletos’tan çıkmak zorunda kalırlarsa, Leros’a çekilmeli, bir kale kurup kendilerini unutturmalıydılar; aradan bir süre geçer, sonra gene Miletos’a dönerlerdi. Hekataios’un önerisi buydu. Ama Myrkinos’a gidip koloni kurma fikri Aristagoras’a daha iyi geliyordu.” 

Böylece bir kez daha Hekataios sözünü dinletmiş, alınacak kararlarda etkili olmuştur.

Hekataios’un yaşamı hakkında Herodotos ve Suidas’tan elde ettiğimiz bilgiler dışında yok denecek kadar az bilgi vardır. Bunlardan birisi, coğrafyacı Agathemeros tarafından günümüze ulaştırılmıştır ve o Hekataios’u “çok gezen adam” olarak tanımlar ve onun hakkında şöyle konuşur:

“Bir levha üzerine Dünya haritasını çizmeye cesaret eden ilk kişi Miletoslu Anaksimandros’tur. Ondan sonra çok gezen adam Miletoslu Hekataios büyük bir hayranlık uyandıracak ayrıntılara girmiştir.”

Fakat Hekataios’un eserinden kalan fragmanlardan anlaşıldığı kadarıyla seyahatleri arasında geniş bir yer tutan Mısır’a yaptığı seyahat dışında gezdiği yerleri yeterli olarak anlatmadığı görülür.

Hekataios, Suidas’ın anlatımında geçtiği gibi, Protagoras’ın öğrencisi olamaz. Suidas’ın Hekataios’u Protagoras’ın öğrencisi olarak göstermesinin nedeninin metinde oluşan bir kopukluktan kaynaklanabileceği düşünülmüştür.

Diodoros, İonialılara neden dürüst davranmadığını sormak amacıyla hükûmet temsilcisi olarak Hekataios’un Artaphernes’e gönderildiğini anlatır. Bunun üzerine Artaphernes, İonialıların yenilgiye uğramalarından dolayı çektikleri acılarla kendilerine kin duyacak olmalarından korktuğunu söyleyince Hekataios şöyle cevap verir:

“Madem öyle kötü muameleye maruz kalmak güvensizlik yaratıyor, iyi muamele görmek de aynı şekilde güven yaratır, sizden iyi muamele görmek de kentlerimizin Perslere karşı daha anlayışlı olmasına sebep olacaktır.”

Böylesine güzel bir anekdotun Herodotos’ta yer almaması onun gerçeği inkar ettiği sonucunu doğurmaz.

Hekataios’un Eserleri Hakkında

Hekataios özellikle iki eseriyle tanınır: bunlardan ilki ağırlıklı olarak mitolojik bir eser olan Ήρωολογία ya da Ιστορίαι olarak da bilinen Γενεηλογία ile ikincisi Περιήγησις ya da Περίοδος adlarıyla anılan coğrafya konusundaki eseridir.

Üzerinde çalıştığı konular hakkında fazla bilgi vermeyen ve verdiği bilgiler de kuşkulu olan Miletoslu Dionysios hariç, Hekataios mitoloji ve coğrafya konularında düzyazı/nesir biçiminde yazan ilk yazardır.

Yazarın her iki eseri de İonia tarih yazımı geleneğine uygun çalışmalardır. Eserlerinde tarihsel sorgulamalar, Herodotos tarzında cümleler olmakla birlikte16 Hekataios’un gerçek anlamda bir tarihçi olduğunu gösterecek kanıt ve belge yoktur.

Yazarın ardıllarından İ.Ö. 1. yüzyılda yaşamış Strabon “İlk Çağ tarihçilerinin anlattığı çok şey gerçek değildir, bunlar yazılarında sıklıkla mitos anlatma hatasına düşerler” ya da “diğer İlk Çağ yazarları gerçeklerden çok uzaklaşırlar” ifadeleriyle hem tarih hem de coğrafya eserlerinin bilimsel olmayan özelliklerinden bıkkınlık duyduğunu ima eder.

Ana metnin yazarı: Ayşen Sina
Derleyen: Sosyolog Ömer Yıldırım
Kaynak: İlkçağ Tarih Yazımının Batı Anadolulu Öncüleri: III-Miletoslu Hekataios (Ayşen SİNA)